Γουίλιαμ Γκλάντστοουν: Ο Βρετανός Πρωθυπουργός που τιμάται στην Ελλάδα με την Οδό Γλάδστωνος – Φιλέλληνας ή Μισέλληνας;

Γουίλιαμ Γκλάντστοουν: Φιλέλληνας ή Μισέλληνας;

Ο Γουίλιαμ Γκλάντστοουν (William Ewart Gladstone), γνωστός στους Έλληνες ως Γλάδστων, υπήρξε μία από τις σημαντικότερες πολιτικές προσωπικότητες της Βρετανίας κατά τον 19ο αιώνα. Κατείχε τέσσερις φορές τη θέση του πρωθυπουργού (1868–1874, 1880–1885, Φεβρουάριος-Ιούλιος 1886, 1892–1894) και χαρακτηρίστηκε για τον φιλελευθερισμό του και την ηθική διάσταση που έδινε στην πολιτική. Ωστόσο, η σχέση του με την Ελλάδα και τον ελληνισμό περιβάλλεται από αντιφάσεις, καθώς υπάρχουν απόψεις που τον παρουσιάζουν άλλοτε ως φιλέλληνα και άλλοτε ως μισέλληνα.

Η “Φιλελληνική” Πλευρά του Γκλάντστοουν

Ο Γκλάντστοουν ήταν ένθερμος υποστηρικτής της αυτοδιάθεσης των λαών, και αυτό τον έφερε κοντά στους αγώνες της Ελλάδας για ανεξαρτησία και εδαφική αποκατάσταση. Υποστήριξε το δικαίωμα των Ελλήνων να αποκτήσουν την Κρήτη, τα Επτάνησα, και άλλες περιοχές που βρίσκονταν υπό οθωμανική κυριαρχία. Το ενδιαφέρον του για την Κρήτη ήταν ιδιαίτερα έντονο, καθώς πίστευε ότι η ένωση της με την Ελλάδα ήταν δίκαιη και αναγκαία. Οι φιλελεύθερες απόψεις του για την αυτοδιάθεση βασίζονταν στην ιδέα ότι οι χριστιανικοί λαοί που βρίσκονταν υπό την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έπρεπε να αποκτήσουν την ελευθερία τους.

Αξιοσημείωτη είναι η συμβολή του στην Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα το 1864. Ως Ειδικός Αρμοστής στα Επτάνησα, πριν την πολιτική τους ένωση με το ελληνικό κράτος, έδειξε ευαισθησία για τα αιτήματα των κατοίκων και φάνηκε να κατανοεί τη σημασία της ένταξης αυτών των περιοχών στο ελληνικό βασίλειο.

Στην νεότερη ελληνική ιστορία ο Γουίλιαμ Γλάδστων συνέδεσε το όνομά του τόσο με την ένωση των Ιονίων νήσων με την Ελλάδα όσο και με το Κυπριακό ζήτημα. Ειδικότερα επί του τελευταίου ένα χρόνο πριν πεθάνει (1897) έκανε την ακόλουθη εξομολόγηση:

“Αναλογίζομαι – έγραφε – τι ικανοποίηση θα αισθανόμουν αν είχα την τύχη πριν από το τέρμα της μικρής μου ζωής να δω τον πληθυσμό αυτής της Ελληνικής Νήσου (της Κύπρου) να ενσωματωθεί ύστερα από φιλικό διακανονισμό με τους αδελφούς του, του Βασιλείου της Ελλάδος”.

Σημαντική είναι η απόφασή του να συνεχίσουν τα Ελληνικά σχολεία της Κύπρου να διδάσκουν στην Ελληνική γλώσσα, σε αντίθεση με εισήγηση που του έκαναν όταν υπουργός αποικιών, λέγοντας ότι δεν αξίζει να κάνουμε στους Έλληνες ό,τι κάναμε σε άλλους λαούς, δηλαδή να τους επιβάλουμε τη γλώσσα μας.

Ο Γλάδστων ήταν από τους πρώτους μείζονες Βρετανούς πολιτικούς που υιοθέτησε την πολιτική άποψη ότι η Βρετανία μπορούσε να παρεμβαίνει για την προστασία των χριστιανικών μειονοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και μάλιστα να δικάζει τους υπεύθυνους για τις διώξεις. Η πολιτική αυτή βασιζόταν σε διεθνείς συνθήκες όπως η Συνθήκη των Παρισίων του 1856 με την οποία έληξε ο Κριμαϊκός Πόλεμος. Θαύμαζε την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία σαν έναν ενωτικό εθνικό και θρησκευτικό οργανισμό και εμπνεόταν από την Επανάσταση του 1821. Μετά τη σφαγή χιλιάδων Βουλγάρων χριστιανών από τους Τούρκους τον Μάιο του 1876, ο Γλάδστων κάλεσε τη βρετανική κυβέρνηση να αναλάβει ενεργό ρόλο σαν προστάτης και δικαστής.

Οι “Ανθελληνικές” Θέσεις του

Παρά τη στήριξή του στην αυτοδιάθεση των Ελλήνων, ο Γκλάντστοουν συχνά κατηγορείται για ανθελληνικές απόψεις. Πολλοί υποστηρίζουν ότι το ενδιαφέρον του για την Ελλάδα δεν βασιζόταν σε ανιδιοτελή φιλελληνικά αισθήματα, αλλά στην ευρύτερη πολιτική του στόχευση για αποδυνάμωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία αντιμαχόταν τα βρετανικά συμφέροντα. Επιπλέον, οι αντιλήψεις του για τον ελληνικό λαό και την πολιτική του κουλτούρα δεν ήταν πάντοτε θετικές.

Γενικώς, ο φιλέλληνας Γλάδστων, μόλις άκουγε ότι η Ελλάδα επιθυμεί την απελευθέρωση των υπόδουλων παιδιών της στη Θεσσαλία, στη Μακεδονία, στην Ήπειρο και στη Θράκη εξοργιζόταν. Σε επιστολές του φαίνεται η μανία του για πλήρη αφοπλισμό των Ελλήνων.

Σε ορισμένες ομιλίες και κείμενά του, ο Γκλάντστοουν εμφανίζεται να επικρίνει την “πολιτική ανωριμότητα” των Ελλήνων και να αμφισβητεί την ικανότητά τους να διαχειριστούν τα εθνικά τους ζητήματα με σύνεση. Η στάση του αυτή ερμηνεύεται από ορισμένους ιστορικούς ως απόρροια της βικτωριανής αίσθησης υπεροχής που χαρακτήριζε τη βρετανική ελίτ εκείνης της εποχής.

Επιπλέον, η πολιτική του έναντι των οθωμανικών εδαφών δεν ήταν πάντοτε συνεπής προς τα ελληνικά συμφέροντα. Σε κρίσιμες στιγμές, ο Γκλάντστοουν επέλεξε να προτάξει την ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη έναντι των επιδιώξεων της Ελλάδας, γεγονός που ενίσχυσε την εικόνα του ως ενός πολιτικού που έβλεπε την Ελλάδα περισσότερο ως εργαλείο παρά ως εταίρο.

Τιμή στον Γκλάντστοουν από την Ελλάδα

Στην Ελλάδα, η μνήμη του Γκλάντστοουν έχει αποτυπωθεί με θετικό πρόσημο. Δρόμοι και πλατείες φέρουν το όνομά του, με πιο χαρακτηριστική την ονομασία της “Οδού Γλάδστωνος” στο κέντρο της Αθήνας. Παρόλο που οι απόψεις του για την Ελλάδα ήταν αντιφατικές, η συμβολή του σε κρίσιμες στιγμές όπως η Ένωση των Επτανήσων εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους Έλληνες.

Η αναγνώρισή του στην ελληνική συνείδηση συνδέεται επίσης με την ευρύτερη εικόνα του ως υποστηρικτή της αυτοδιάθεσης των λαών. Παρά τα μειονεκτήματα και τις ενδεχόμενες υποτιμητικές του απόψεις για τον ελληνικό χαρακτήρα, θεωρήθηκε σύμμαχος σε μια εποχή που οι Έλληνες αναζητούσαν διεθνή στήριξη για την υλοποίηση των εθνικών τους στόχων.

Πηγές που τον Αναφέρουν ως Μισέλληνα

Η αντιφατική εικόνα του Γκλάντστοουν έχει αποτυπωθεί σε έργα και αναλύσεις Ελλήνων και ξένων ιστορικών. Συγκεκριμένα, ορισμένοι ιστορικοί υπογραμμίζουν την υποτίμηση που έδειχνε προς τους Έλληνες στα γραπτά του. Κείμενα όπως οι επιστολές του και ορισμένες ομιλίες του στο Βρετανικό Κοινοβούλιο αναφέρονται στην “αδυναμία” των Ελλήνων να διαχειριστούν τα ζητήματά τους, γεγονός που ερμηνεύτηκε ως ανθελληνική στάση. Ο Γλάδστων χρησιμοποιούσε το παράδειγμα της αποτυχημένης επανάστασης του ’66 στην Κρήτη, για να “συνετίσει” τους Έλληνες ως υπέυθυνους αυτής.

Επιπλέον, η στάση του κατά την Κρητική Επανάσταση έχει δεχθεί κριτική, καθώς παρά την υποστήριξή του στην ελληνική αυτοδιάθεση, οι πράξεις του συχνά περιορίζονταν από τα συμφέροντα της Βρετανίας και τις στρατηγικές ισορροπίες της εποχής. Η ιστορική έρευνα δείχνει ότι η αντίληψή του για την Ελλάδα υπήρξε συχνά εργαλειακή, κάτι που προκαλεί αρνητικές ερμηνείες για τις προθέσεις του.

Συμπέρασμα

Ο Γουίλιαμ Γκλάντστοουν υπήρξε μια αμφιλεγόμενη μορφή όσον αφορά τη σχέση του με την Ελλάδα. Αν και προώθησε φιλελληνικές πολιτικές, οι πράξεις του συχνά υπαγορεύονταν από γεωπολιτικά και εθνικά συμφέροντα της Βρετανίας. Η ανάμνηση του ως φιλέλληνα παραμένει ισχυρή στην ελληνική συνείδηση, αλλά η ιστορική ανάλυση δείχνει ότι η σχέση του με την Ελλάδα δεν ήταν χωρίς αντιφάσεις. Αυτό καθιστά τη μελέτη του έργου του σημαντική για την κατανόηση των ελληνοβρετανικών σχέσεων στον 19ο αιώνα.