Σε μια εποχή όπου η προσοχή των χρηστών είναι το πιο πολύτιμο εμπόρευμα, τα ΜΜΕ και οι ψηφιακές πλατφόρμες έχουν μετατρέψει τον θυμό και την αγανάκτηση σε πηγή κερδών. Η “οικονομία της παραπληροφόρησης” λειτουργεί βασιζόμενη σε αλγορίθμους που προωθούν περιεχόμενο υψηλής συναισθηματικής έντασης, όπου ψευδείς ειδήσεις και σκανδαλώδεις τίτλοι – γνωστοί ως clickbait – παράγουν εκατομμύρια κλικ, likes και shares. Σύμφωνα με έρευνες, αυτός ο μηχανισμός όχι μόνο ενισχύει την πόλωση, αλλά και δημιουργεί ένα αυτοτροφοδοτούμενο σύστημα όπου τα κέρδη από διαφημίσεις υπερβαίνουν τα 2 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως παγκοσμίως, συχνά εις βάρος της κοινωνικής συνοχής.
Οι μηχανισμοί της οικονομίας της προσοχής
Η βάση της οικονομίας αυτής είναι το μοντέλο της “προσοχής” (attention economy), όπου τα ΜΜΕ κερδίζουν από διαφημίσεις που εμφανίζονται δίπλα σε περιεχόμενο που κρατά τους χρήστες “κολλημένους” στις οθόνες τους. Μια μελέτη του 2023 από το ACM δείχνει ότι ιστοσελίδες που παράγουν ψευδείς ειδήσεις συνδέονται με δίκτυα διαφημίσεων, τα οποία δεν ελέγχουν επαρκώς το περιεχόμενό τους, προτιμώντας την αύξηση των εσόδων από την αξιοπιστία. Οι αλγόριθμοι των κοινωνικών δικτύων ενισχύουν αυτό το φαινόμενο, προωθώντας περιεχόμενο που προκαλεί θυμό ή φόβο, καθώς τέτοιο υλικό διαδίδεται έως και 6 φορές ταχύτερα από ακριβείς πληροφορίες.
Το clickbait, με υπερβολικούς τίτλους όπως “Σοκαριστική αποκάλυψη που θα σας αφήσει άφωνους”, εκμεταλλεύεται γνωστικές προκαταλήψεις, όπως η περιέργεια και η επιθυμία για επιβεβαίωση προκαταλήψεων. Μια ανάλυση του 2024 από το Science Advances υποστηρίζει ότι η ανταγωνιστική φύση των ΜΜΕ οδηγεί σε αύξηση της παραπληροφόρησης, καθώς οι εκδότες προτιμούν σύντομες “νίκες” σε engagement από μακροπρόθεμη εμπιστοσύνη. Σε αυτή την οικονομία, “content farms” – ανώνυμες πλατφόρμες που παράγουν μαζικά χαμηλής ποιότητας άρθρα – παράγουν χιλιάδες ψευδείς ειδήσεις ημερησίως, βασιζόμενες σε αυτοματοποιημένα εργαλεία για να εκμεταλλευτούν αλγορίθμους αναζήτησης και κοινωνικών δικτύων.
Πώς ο θυμός μετατρέπεται σε κέρδη
Ο θυμός λειτουργεί ως καύσιμο: περιεχόμενο που πυροδοτεί οργή ή αγανάκτηση – όπως ψευδείς κατηγορίες για πολιτικές ή υγειονομικές απειλές – δημιουργεί “ηχώματα” (echo chambers), όπου χρήστες μένουν εγκλωβισμένοι σε πολωμένες ομάδες. Μια έρευνα του Pew Research Center το 2024 αποκαλύπτει ότι το 64% των χρηστών εκτίθεται σε τέτοιο περιεχόμενο, το οποίο ενισχύει την εμπλοκή και, κατ’ επέκταση, τα έσοδα από διαφημίσεις. Οι πλατφόρμες γνωρίζουν ότι αρνητικά συναισθήματα όπως ο θυμός οδηγούν σε μεγαλύτερη διάρκεια παραμονής, αυξάνοντας τις προβολές διαφημίσεων κατά 20-30%.
Σε ακαδημαϊκές μελέτες, όπως αυτή του Yale School of Management το 2023, φαίνεται ότι τα συστήματα ανταμοιβής των πλατφορμών (likes, shares) ενθαρρύνουν την αδιάκριτη κοινοποίηση, ανεξαρτήτως ακρίβειας, δημιουργώντας χρήστες που διαδίδουν δυσανάλογα πολλή παραπληροφόρηση. Τα ΜΜΕ, από την πλευρά τους, χρησιμοποιούν sensationalism – υπερβολές και δραματοποίηση – για να μετατρέψουν απλές ειδήσεις σε “viral” ιστορίες. Μια ανάλυση του 2021 από το European Journal of Communication υπογραμμίζει πώς η μονοποίηση προσοχής μέσω AdTech εταιρειών οδηγεί σε εξατομικευμένο περιεχόμενο που εκμεταλλεύεται συναισθήματα, παράγοντας ετήσια έσοδα δισεκατομμυρίων από διαφημιστές που αγνοούν την ποιότητα του περιβάλλοντος.
Κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες
Αυτή η οικονομία δεν είναι αθώα: εντείνει την πόλωση, μειώνει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και προκαλεί οικονομικές απώλειες. Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF) στην έκθεσή του για κινδύνους το 2024 κατατάσσει την παραπληροφόρηση ως κορυφαία απειλή, προβλέποντας ότι μέχρι το 2027 θα επηρεάσει την οικονομική σταθερότητα σε πάνω από το 50% των χωρών. Σε επίπεδο ΜΜΕ, η εξάρτηση από clickbait οδηγεί σε απώλεια μακροπρόθεμης εμπιστοσύνης, με μελέτες να δείχνουν πτώση στην επισκεψιμότητα κατά 15% όταν οι χρήστες νιώθουν εξαπατημένοι.
Επιπλέον, η “παραπληροφορητική οικονομία” επηρεάζει αγορές: ψευδείς ειδήσεις για προϊόντα ή εταιρείες μπορούν να προκαλέσουν ζημιά σε δισεκατομμύρια, όπως φαίνεται από έρευνα του 2019 για την οικονομική απώλεια από fake news σε τομείς όπως οι συντάξεις. Σε κοινωνικό επίπεδο, ενισχύει την αποανθρώπιση και την εχθρότητα, μετατρέποντας δημόσιους διαλόγους σε πεδία μάχης.
Προς λύσεις: Ρύθμιση και ηθική
Η αντιμετώπιση απαιτεί συνδυασμό τεχνολογίας, ρύθμισης και εκπαίδευσης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω του Κανονισμού για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (DSA) από το 2022, επιβάλλει στις πλατφόρμες να περιορίζουν τα έσοδα από παραπληροφόρηση, απαγορεύοντας διαφημίσεις δίπλα σε ψευδές περιεχόμενο. Προγράμματα μέσων εγγραμματοσύνης, όπως αυτά της UNESCO, έχουν μειώσει την ευπιστία σε clickbait κατά 25% σε πιλοτικά σχολεία.
Τελικά, τα ΜΜΕ πρέπει να στραφούν σε μοντέλα ποιότητας, όπως συνδρομές και μη κερδοσκοπική δημοσιογραφία, για να χτίσουν εμπιστοσύνη. Η οικονομία της παραπληροφόρησης ευδοκιμεί όταν ο θυμός είναι εμπόρευμα – αλλά με συλλογική δράση, μπορούμε να την ανατρέψουμε, προωθώντας αλήθεια και διάλογο.
Photo: Pexels Thirdman
