Πριν από 108 χρόνια, μια γυναίκα στεκόταν μπροστά σε ένα εκτελεστικό απόσπασμα, αρνούμενη να καλύψει τα μάτια της και φυσώντας ένα τελευταίο φιλί στους δολοφόνους της. Ήταν η Mata Hari, η εξωτική χορεύτρια που έγινε σύμβολο προδοσίας και γοητείας, η «μάτια της αυγής» που φώτισε τα σαλόνια της Ευρώπης και έσβησε στις σφαίρες του πολέμου. Σήμερα, με νέα ντοκουμέντα από γαλλικά αρχεία να βλέπουν το φως, η ιστορία της δεν είναι πια θρύλος – είναι ένας καθρέφτης της εποχής της, όπου η ομορφιά έγινε όπλο και η αθωότητα, θύμα. Ποια ήταν όμως αυτή η γυναίκα πίσω από το μύθο; Μια κατασκόπος-τέρας ή μια άτυχη ερωμένη που πλήρωσε το τίμημα ενός πολέμου;
Από τα Ολλανδικά Πεζοδρόμια στην Ανατολική Λάμψη
Γεννήθηκε ως Margaretha Geertruida Zelle στις 7 Αυγούστου του 1876 στο Leeuwarden, μια μικρή πόλη της βόρειας Ολλανδίας, κόρη ενός εμπόρου καπέλων που χρεοκόπησε και μιας μητέρας που πέθανε πρόωρα από πνευμονία. Το παιδικό της όνειρο; Να γίνει σαν τον πατέρα της, τον «Βαρόνο», έναν δραματικό τύπο που ζούσε σαν ήρωας μυθιστορήματος. Στα 18 της, απάντησε σε αγγελία γάμου από τον Rudolf MacLeod, έναν σκοτσέζο καπετάνιο του ολλανδικού στρατού, 20 χρόνια μεγαλύτερο. «Έστειλα μια φωτογραφία μου – μαύρα μαλλιά, ελιά χρώμα – και κέρδισα», έλεγε αργότερα.
Το ζευγάρι μετακόμισε στην Ινδονησία, όπου η Margaretha έμαθε τα μυστικά της ανατολικής κουλτούρας: χορούς από ναούς, μπαλέτα με βέλη και μαντράκια. Αλλά ο γάμος έγινε εφιάλτης – ο Rudolf, αλκοολικός και βίαιος, την κακοποιούσε, ενώ τα παιδιά τους, Louise-Jeanne και Norman, αρρώστησαν βαριά από σύφιλη (που αποδόθηκε σε δηλητηρίαση από υπηρέτρια). Ο γιος πέθανε, η κόρη σώθηκε, αλλά η Margaretha έχασε την κηδεμονία της. Χωρισμένη και φτωχή, επέστρεψε στην Ευρώπη το 1902, με ένα μόνο όπλο: την ομορφιά και τα μυστικά της Ανατολής. Στο Παρίσι, υιοθέτησε το όνομα Mata Hari – «μάτι της ημέρας» στα μαλαγιάλικα – και επινόησε μια ιστορία: Μισή Ιάβα πριγκίπισσα, χορεύτρια ναών του Σίβα, που διδάχτηκε ιερές τελετές. Δεν ήταν αλήθεια, αλλά ποιος νοιαζόταν; Το κοινό λάτρευε το ψέμα.
Η Βασίλισσα του Σαλόνιου: Χορός, Έρωτες και Γκλάμουρ
Το 1905, στο Musée Guimet, το Παρίσι ανακάλυψε την Mata Hari. Με λεπτές κινήσεις, ελαφριά ρούχα που γλιστρούσαν σαν μετάξι και βλέμμα που υποσχόταν αιωνιότητα, έφερε την Ανατολή στη Δύση. Οι κριτικοί την αποκαλούσαν «θεά της σάρκας», ενώ οι εφημερίδες έγραφαν για «την πιο αισθησιακή χορεύτρια από την εποχή της Σαλώμης». Ταξίδεψε από το Βερολίνο στο Μόναχο, από τη Μαδρίτη στο Λονδίνο, γεμίζοντας θέατρα και σαλόνια αριστοκρατών. Οι εραστές της; Μια ατελείωτη λίστα: Ο πρίγκιπας Wilhelm της Γερμανίας, ο βαρόνος Rothschild, οι συνθέτες Massenet και Puccini, ακόμα και ο κατασκευαστής σοκολάτας Gaston Menier. «Η σεξουαλικότητά μου ήταν το εισιτήριό μου στη ζωή», έλεγε, και είχε δίκιο – κέρδιζε χιλιάδες φράγκα ανά παράσταση, ζώντας σαν βασίλισσα.
Αλλά πίσω από τα φώτα, η Mata Hari ήταν μοναχική. Χωρίς την κόρη της, που την άφησε στον πρώην άντρα της, έψαχνε παρηγοριά σε εφήμερους έρωτες. Οι χοροί της, εμπνευσμένοι από Isadora Duncan και Ruth St. Denis, έσπαγαν ταμπού: Γυναίκα να γδύνεται δημόσια; Σκάνδαλο! Και όμως, την λάτρευαν. Μέχρι που ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος άλλαξε τα πάντα.
Η Σκιά της Κατασκοπείας: Διπλός Παιχνίδι ή Θύμα Πολέμου;
Με τον πόλεμο, η Mata Hari βρέθηκε παγιδευμένη ανάμεσα σε δύο κόσμους. Στη Γερμανία το 1915, ένας διπλωμάτης της πρότεινε χρήματα για πληροφορίες – 20.000 φράγκα, που εκείνη ισχυρίστηκε ότι ήταν αποζημίωση για κλεμμένα πράγματα. Οι Γάλλοι, μέσω του καπετάνιου Georges Ladoux, την προσέγγισαν: «Κοιμήσου με εχθρούς και μάθε μυστικά». Συμφώνησε, γοητευμένη από τον νεαρό Ρώσο αξιωματικό Vladimir Masloff. Ταξίδεψε στην Ισπανία, πέρασε «αθώες» πληροφορίες στους Γερμανούς (για να τους κερδίσει), αλλά οι Γάλλοι δεν έμειναν ικανοποιημένοι.
Τον Ιανουάριο του 1917, οι Γάλλοι έπεσαν πάνω σε γερμαντικά ραδιοτηλεγραφήματα: Ο πράκτορας H-21, μια κατάσκοπος με βιογραφία ίδια με της Mata Hari, κατηγορούσε για προδοσία. Ήταν παγίδα; Οι Γερμανοί γνώριζαν ότι ο κώδικάς τους είχε σπάσει και ίσως την «θυσίασαν» για να σώσουν άλλους. Συνελήφθη στο ξενοδοχείο Élysée-Palace του Παρισιού, φορώντας ροζ πιτζάμες και με 55.000 φράγκα στο χρηματοκιβώτιο. Η δίκη της, κλειστή στρατοδικείο, ήταν φάρσα: Χωρίς δικηγόρο, χωρίς μάρτυρες υπεράσπισης, κατηγορήθηκε για 50.000 νεκρούς Γάλλους στρατιώτες – χωρίς αποδείξεις. «Δεν υπήρχε τίποτα να καταδείξουμε», παραδέχτηκε αργότερα ένας εισαγγελέας. Ήταν αποδιοπομπαίος τράγος για τις ήττες της Γαλλίας, μια ξένη που ζούσε «ανήθικα» σε καιρό πολέμου.
Το Τελευταίο Φιλί: Μύθος και Αλήθεια 108 Χρόνια Μετά
Στις 15 Οκτωβρίου 1917, στο δάσος του Vincennes, η Mata Hari, 41 ετών, στάθηκε περήφανη. «Δεν φοβάμαι τον θάνατο», ψιθύρισε. Οι σφαίρες την βρήκαν στην καρδιά, και το σώμα της δωρήθηκε στην ιατρική. Η κόρη της πέθανε λίγα χρόνια μετά από φυματίωση, ο Masloff τραυματίστηκε πολεμώντας. Οι Γερμανοί την αθώωσαν το 1930, και γαλλικά έγγραφα του 2017 επιβεβαίωσαν: «Λίγη υπόνοια, καμία απόδειξη». Ήταν κατασκόπος; Ίσως, αλλά ανεπαρκής – περισσότερο κουτσομπόλα παρά μυστική πράκτορα.
Ο θάνατός της γέννησε μύθους: Βιβλία όπως το «The Spy» του Paulo Coelho, ταινίες με Greta Garbo και Marlene Dietrich, ακόμα και ο James Bond χρωστάει στην εικόνα της σαγηνευτικής κατασκόπου. Σήμερα, στο Fries Museum της Ολλανδίας, τα scrapbooks της – φωτογραφίες, γράμματα εραστών, κριτικές – θυμίζουν μια γυναίκα που έζησε ελεύθερα σε εποχή που οι γυναίκες ήταν «ιδιοκτησία». Η Mata Hari δεν ήταν τέρας – ήταν θύμα ενός πολέμου που μισούσε τις γυναίκες σαν αυτή: Ανεξάρτητες, ερωτικές, αληθινές. Και ενώ ο κόσμος προχωρά, τα «μάτια της αυγής» της συνεχίζουν να κοιτούν, ψιθυρίζοντας: «Η αλήθεια είναι πιο επικίνδυνη από τον μύθο».