Σε μια εποχή όπου η πληροφορία ρέει με ταχύτητα φωτός μέσω ψηφιακών δικτύων, η παραπληροφόρηση έχει αναδειχθεί σε έναν από τους πιο ύπουλους μηχανισμούς κοινωνικού διχασμού. Αυτό που ξεκινά ως μια απλή ανακρίβεια ή υπερβολή μπορεί γρήγορα να μετατρέψει συμπολίτες σε αντιπάλους, διαβρώνοντας την εμπιστοσύνη και ενισχύοντας πολώσεις. Σύμφωνα με μελέτες διεθνών οργανισμών, η εξάπλωση ψευδών ειδήσεων δεν είναι απλώς ένα τεχνολογικό φαινόμενο, αλλά ένα κοινωνικό και ψυχολογικό εργαλείο που εκμεταλλεύεται ανθρώπινες αδυναμίες.
Οι μηχανισμοί εξάπλωσης της παραπληροφόρησης
Η παραπληροφόρηση λειτουργεί μέσω αλγορίθμων κοινωνικών μέσων που προτιμούν περιεχόμενο υψηλής συναισθηματικής φόρτισης. Μια έρευνα του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης (MIT) το 2018 έδειξε ότι οι ψευδείς ειδήσεις διαδίδονται έξι φορές ταχύτερα από τις αληθείς στα κοινωνικά δίκτυα, κυρίως επειδή προκαλούν έκπληξη, θυμό ή φόβο. Αυτά τα συναισθήματα ενεργοποιούν το φαινόμενο της “ηχούς” (echo chambers), όπου χρήστες εκτίθενται μόνο σε απόψεις που επιβεβαιώνουν τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις τους.
Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων (EDMO) σε αναφορές του από το 2022 έως το 2024 τονίζει ότι η παραπληροφόρηση εκμεταλλεύεται γνωστικές προκαταλήψεις, όπως η “προκατάληψη επιβεβαίωσης” (confirmation bias), όπου τα άτομα αποδέχονται πληροφορίες που ταιριάζουν με τις απόψεις τους χωρίς κριτική σκέψη. Σε περιόδους κρίσεων, όπως πανδημίες ή εκλογές, αυτό οδηγεί σε μαζική πόλωση: ομάδες που μοιράζονται κοινές αξίες μετατρέπονται σε εχθρικούς πόλους.
Κοινωνικές συνέπειες: Από την εμπιστοσύνη στην εχθρότητα
Η μετάβαση από συμπολίτη σε αντίπαλο είναι σταδιακή αλλά καταστροφική. Μια μελέτη του Pew Research Center το 2021 αποκάλυψε ότι σε χώρες με υψηλή διείσδυση κοινωνικών μέσων, το 64% των ερωτηθέντων πίστευε ότι οι ψευδείς ειδήσεις εντείνουν τις πολιτικές διαιρέσεις. Σε εθνικό επίπεδο, αυτό μεταφράζεται σε μειωμένη κοινωνική συνοχή: οικογένειες διχάζονται, γειτονιές πολώνονται και θεσμοί αμφισβητούνται.
Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF) στην έκθεσή του για παγκόσμιους κινδύνους το 2024 κατέταξε την παραπληροφόρηση ως έναν από τους κορυφαίους κινδύνους για την κοινωνική σταθερότητα, προβλέποντας ότι μέχρι το 2027 θα επηρεάσει το 50% των δημοκρατιών. Παραδείγματα από πρόσφατες εκλογικές αναμετρήσεις δείχνουν πώς ψευδείς ισχυρισμοί για νοθεία ή απειλές οδηγούν σε βία και απώλεια εμπιστοσύνης στους θεσμούς.
Ψυχολογικές διαστάσεις και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις
Ψυχολόγοι από το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ εξηγούν ότι η παραπληροφόρηση ενεργοποιεί το “σύστημα απειλής” του εγκεφάλου, κάνοντας τα άτομα να βλέπουν διαφωνούντες ως εχθρούς παρά ως συζητητές. Αυτό ενισχύει την “αποανθρώπινη” (dehumanization), όπου αντίπαλοι χαρακτηρίζονται με αρνητικά στερεότυπα, μειώνοντας την ενσυναίσθηση.
Σύμφωνα με το Διεθνές Ινστιτούτο για τη Δημοκρατία και την Εκλογική Βοήθεια (IDEA), σε χώρες όπου η παραπληροφόρηση είναι ανεξέλεγκτη, η συμμετοχή σε δημοκρατικές διαδικασίες μειώνεται κατά 10-15%, καθώς οι πολίτες αποσύρονται από τον δημόσιο διάλογο.
Προς μια λύση: Εκπαίδευση και ρύθμιση
Η αντιμετώπιση απαιτεί πολυεπίπεδη προσέγγιση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση με τον Κανονισμό για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (DSA) από το 2022 επιβάλλει στις πλατφόρμες να αφαιρούν γρήγορα ψευδές περιεχόμενο και να προωθούν διαφάνεια. Παράλληλα, προγράμματα μέσων εγγραμματοσύνης (media literacy) σε σχολεία, όπως αυτά που προτείνει η UNESCO, έχουν δείξει μείωση της ευπιστίας κατά 20-30% σε πιλοτικά προγράμματα.
Τελικά, η παραπληροφόρηση δεν είναι αναπόφευκτη. Με κριτική σκέψη, επαλήθευση πηγών και ενίσχυση διαλόγου, μπορούμε να μετατρέψουμε αντιπάλους πίσω σε συμπολίτες. Η εμπιστοσύνη χτίζεται αργά, αλλά χάνεται γρήγορα – η ευθύνη ανήκει σε όλους μας.
Photo: Pexels Pavel Danilyuk
