Ψυχολογικά «Μυστικά»: Γιατί οι άνθρωποι εθίζονται στις θεωρίες συνωμοσίας και στα fake news;
Οι θεωρίες συνωμοσίας και οι ψευδείς ειδήσεις (fake news) έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της σύγχρονης κοινωνίας. Από ισχυρισμούς για μικροτσίπ σε εμβόλια μέχρι την πεποίθηση ότι η πανδημία ήταν μια παγκόσμια απάτη, η παραπληροφόρηση βρίσκει γόνιμο έδαφος σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Η ερώτηση, όμως, παραμένει: Ποια είναι τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που ωθούν ορισμένους ανθρώπους να αποδέχονται και να διαδίδουν τέτοιες αφηγήσεις, ακόμα και όταν η αλήθεια είναι ξεκάθαρη; Η επιστήμη προσφέρει μια σειρά από εξηγήσεις, εμβαθύνοντας στις γνωστικές και συναισθηματικές ανάγκες που κρύβονται πίσω από αυτή τη συμπεριφορά.
Η Ψυχολογία της Συνωμοσιολογικής Σκέψης
Ερευνητές από διάφορους κλάδους, όπως η ψυχολογία, η κοινωνιολογία και η νευροεπιστήμη, έχουν προσπαθήσει να αποκωδικοποιήσουν τη νοοτροπία πίσω από τη συνωμοσιολογική σκέψη. Η έρευνα αποκαλύπτει ότι η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι απλώς θέμα άγνοιας, αλλά συνδέεται στενά με μια σειρά από ψυχολογικούς παράγοντες.
1. Η ανάγκη για έλεγχο και ασφάλεια:
Σε περιόδους κρίσης και αβεβαιότητας, όπως η πανδημία COVID-19, οι άνθρωποι αναζητούν εξηγήσεις για όσα συμβαίνουν γύρω τους. Οι θεωρίες συνωμοσίας παρέχουν απλές, καλά δομημένες απαντήσεις σε περίπλοκα ερωτήματα, προσφέροντας μια ψευδαίσθηση γνώσης και ελέγχου. Αντί να αποδεχτούν την πολυπλοκότητα και την αστάθεια ενός παγκόσμιου φαινομένου, οι άνθρωποι βρίσκουν παρηγοριά στην ιδέα ότι κάποιος, κάπου, έχει τον έλεγχο — ακόμα κι αν αυτός είναι ένας κακόβουλος “άλλος”. Αυτό τους επιτρέπει να νιώθουν ότι μπορούν να κατανοήσουν τον κόσμο και να προστατευτούν από κινδύνους.
2. Γνωστικές Προκαταλήψεις (Cognitive Biases):
Πολλοί άνθρωποι έχουν την τάση να επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις τους (confirmation bias). Αναζητούν και δέχονται μόνο πληροφορίες που επιβεβαιώνουν όσα ήδη πιστεύουν, ενώ αγνοούν ή απορρίπτουν τα στοιχεία που τις αντικρούουν. Αυτή η γνωστική προκατάληψη ενισχύεται από τους αλγόριθμους των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι οποίοι παρουσιάζουν περιεχόμενο που είναι πιθανό να εναρμονίζεται με τις προηγούμενες επιλογές και αναζητήσεις του χρήστη. Έτσι, δημιουργείται ένα “ηχείο” (echo chamber), όπου η παραπληροφόρηση ανατροφοδοτείται και οι ψευδείς ειδήσεις φαίνονται πιο αξιόπιστες.
3. Κοινωνική Ταυτότητα και Αποδοχή:
Η πίστη σε μια θεωρία συνωμοσίας μπορεί να ενισχύσει το αίσθημα του “ανήκειν” σε μια συγκεκριμένη ομάδα. Όταν κάποιος υιοθετεί μια κοινή πεποίθηση με άλλους, δημιουργεί έναν κοινωνικό δεσμό, νιώθοντας ότι είναι μέρος μιας «μυστικής» ομάδας που γνωρίζει την «αλήθεια», σε αντίθεση με την «πλανημένη» μάζα. Αυτή η αίσθηση του ανήκειν και η ταύτιση με ένα σύνολο ανθρώπων είναι ένα ισχυρό κίνητρο για να υιοθετήσει κανείς μια συγκεκριμένη άποψη.
Η Εμπιστοσύνη ως Κλειδί: Εύπιστοι vs. Δύσπιστοι
Η μελέτη που αναφέρθηκε στο κείμενο εστιάζει στη σχέση μεταξύ της εμπιστοσύνης στην επιστήμη και της ευπιστίας. Τα ευρήματα είναι σημαντικά:
- Η Εύπιστη Στάση (Gullibility): Όπως έδειξε η έρευνα, οι ευκολόπιστοι άνθρωποι, δηλαδή εκείνοι που αποδέχονται πληροφορίες χωρίς κριτική σκέψη, είναι πιο πιθανό να πιστέψουν τα fake news. Αυτή η συμπεριφορά δεν οφείλεται απαραίτητα σε χαμηλή νοημοσύνη, αλλά σε μια έλλειψη κριτικής αξιολόγησης και μια τάση να εμπιστεύονται εύκολα πηγές.
- Η Δυσπιστία: Παραδόξως, οι δύσπιστοι άνθρωποι, δηλαδή εκείνοι που έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους στους θεσμούς, στην επιστήμη και στα ΜΜΕ, είναι επίσης επιρρεπείς στη συνωμοσιολογία. Η γενική δυσπιστία τους ωθεί να απορρίπτουν τις επίσημες πληροφορίες και να αναζητούν εναλλακτικές εξηγήσεις, οι οποίες συχνά βρίσκονται στις θεωρίες συνωμοσίας.
Αυτά τα δύο φαινόμενα, η ευπιστία και η δυσπιστία, φαίνονται αντίθετα, αλλά στην πραγματικότητα μπορούν να λειτουργήσουν ως δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Και οι δύο καταστάσεις υποδηλώνουν μια διαταραχή στην ικανότητα του ατόμου να αξιολογεί σωστά την πληροφόρηση, είτε λόγω έλλειψης κριτικής σκέψης είτε λόγω απώλειας εμπιστοσύνης προς τις καθιερωμένες πηγές.
Αντίσταση στην Παραπληροφόρηση
Η κατανόηση των ψυχολογικών μηχανισμών πίσω από την πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας είναι το πρώτο βήμα για την αντιμετώπισή τους. Η ενίσχυση της κριτικής σκέψης και της ικανότητας των πολιτών να ελέγχουν τις πηγές, να αναγνωρίζουν τις γνωστικές προκαταλήψεις και να κατανοούν την επιστημονική μεθοδολογία είναι ζωτικής σημασίας.
Παράλληλα, η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς και την επιστήμη είναι καθοριστική. Αυτό απαιτεί διαφάνεια, ανοιχτό διάλογο και επικοινωνία που να μην είναι απορριπτική προς τις ανησυχίες των πολιτών.
