Το Όραμα που Πρόλαβε την Ιστορία: Ο Αριστείδης Μπριάν και οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης
Στις 5 Σεπτεμβρίου 1929, σε μια εποχή που η Ευρώπη προσπαθούσε να επουλώσει τις πληγές του Μεγάλου Πολέμου και λίγο πριν βυθιστεί στη δίνη της Μεγάλης Ύφεσης, ένας άνδρας τόλμησε να προτείνει κάτι που έμοιαζε με ουτοπία. Ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών και πρωθυπουργός, Αριστείδης Μπριάν, ανέβηκε στο βήμα της Γενικής Συνέλευσης της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη και μίλησε για την ανάγκη δημιουργίας μιας «Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας».
Η πρότασή του, που αργότερα έγινε γνωστή ως το «Σχέδιο Μπριάν», ήταν ένα όραμα για ενότητα, ειρήνη και οικονομική συνεργασία, που έμοιαζε προφητικό, αλλά αποδείχθηκε πρόωρο για την ταραγμένη εποχή του Μεσοπολέμου.
Το Ιστορικό Πλαίσιο: Μια Ήπειρος σε Κρίση
Για να κατανοήσουμε το μεγαλείο και την τραγικότητα του οράματος του Μπριάν, πρέπει να εξετάσουμε το ιστορικό πλαίσιο. Η Ευρώπη του 1929 ήταν μια ήπειρος που ζούσε με την επίφοβη σκιά της «Εκεχειρίας» του 1918. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε αφήσει πίσω του εκατομμύρια νεκρούς, κατεστραμμένες οικονομίες και βαθιές διαιρέσεις. Οι εθνικισμοί ήταν σε έξαρση, ενώ η Κοινωνία των Εθνών, παρότι υπήρχε, δεν διέθετε την πολιτική ισχύ να αποτρέψει νέες συγκρούσεις.
Ο Μπριάν, μαζί με τον Γερμανό ομόλογό του, Γκούσταβ Στρέζεμαν, ήταν οι βασικοί εκφραστές ενός πνεύματος συμφιλίωσης. Μέσω των Συμφωνιών του Λοκάρνο το 1925, είχαν προσπαθήσει να ομαλοποιήσουν τις σχέσεις μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας. Η πρόταση για την Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν το επόμενο λογικό βήμα, μια προσπάθεια να αντικατασταθεί ο αιώνιος ανταγωνισμός με τη συνεργασία, δημιουργώντας ένα μόνιμο ανάχωμα απέναντι σε έναν ακόμη καταστροφικό πόλεμο.
Το Σχέδιο Μπριάν: Μια Πρωτοποριακή Ιδέα
Στον περίφημο λόγο του, ο Μπριάν κάλεσε τα ευρωπαϊκά κράτη-μέλη της Κοινωνίας των Εθνών να συνεργαστούν σε δύο επίπεδα: πολιτικό και οικονομικό.
Στο πολιτικό επίπεδο, πρότεινε τη δημιουργία ενός ομοσπονδιακού δεσμού, χωρίς να θίγεται η κυριαρχία των κρατών. Ζητούσε την ίδρυση ευρωπαϊκών θεσμών:
- Μιας Ευρωπαϊκής Διάσκεψης, του ανώτατου εκτελεστικού οργάνου.
- Μιας Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του μόνιμου εκτελεστικού οργάνου.
- Μιας Ευρωπαϊκής Γραμματείας.
Στο οικονομικό επίπεδο, οραματίστηκε τη δημιουργία μιας κοινής αγοράς με ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών, η οποία θα αποτελούσε το θεμέλιο της πολιτικής ένωσης. Το επιχείρημά του ήταν απλό: η οικονομική συνεργασία θα μείωνε την ένταση και θα δημιουργούσε αμοιβαία εξάρτηση, καθιστώντας τον πόλεμο ασύμφορο.
Η Κατάρρευση του Οράματος: Από τον Ενθουσιασμό στη Λήθη
Η πρόταση του Μπριάν έγινε δεκτή με έναν συνδυασμό ενθουσιασμού και επιφυλακτικότητας. Οι ηγέτες χαιρέτισαν την ιδέα, αλλά οι πρακτικές δυσκολίες και οι πολιτικές αντιρρήσεις ήταν ανυπέρβλητες. Η Μεγάλη Ύφεση, που ξεκίνησε λίγες εβδομάδες αργότερα με το κραχ της Γουόλ Στριτ, έπληξε την Ευρώπη και ώθησε τα κράτη στον προστατευτισμό και την οικονομική απομόνωση.
Παράλληλα, η άνοδος των εθνικισμών και των ολοκληρωτικών καθεστώτων, ειδικά στη Γερμανία με τον Χίτλερ, έβαλε οριστικά τέλος στις φιλελεύθερες ιδέες περί ένωσης. Το σχέδιο του Μπριάν, αν και συζητήθηκε για λίγο καιρό, κατέληξε να θαφτεί κάτω από το βάρος των οικονομικών κρίσεων και του πολιτικού χάους, οδηγώντας τελικά την Ευρώπη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η Κληρονομιά του Μπριάν: Το Σπέρμα της Σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης
Παρά την αποτυχία του, το όραμα του Αριστείδη Μπριάν δεν ήταν μάταιο. Ο λόγος του του 1929 θεωρείται ευρέως ως η πρώτη επίσημη πρόταση για την πολιτική και οικονομική ολοκλήρωση της Ευρώπης. Οι ιδέες του αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τους μεταπολεμικούς «πατέρες» της Ευρώπης, όπως ο Ρομπέρ Σουμάν και ο Ζαν Μονέ, οι οποίοι ανέστησαν το όραμα της ενοποίησης πάνω στα ερείπια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Το Σχέδιο Μπριάν ήταν το προφητικό προοίμιο της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έδειξε ότι η ενότητα της Ευρώπης δεν ήταν απλώς μια ουτοπία, αλλά μια εφικτή και αναγκαία λύση για την ειρήνη και την ευημερία.
