Το Ιράν επιταχύνει την πορεία του προς την ατομική βόμβα

Το ενδιαφέρον του Ιράν για την ατομική βόμβα χρονολογείται πριν από την Ισλαμική Επανάσταση. Την εποχή του Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί, ο οποίος ήταν σύμμαχος των Ηνωμένων Πολιτειών, το Ιράν ξεκίνησε το πρώτο του πυρηνικό πρόγραμμα. Σχεδόν πριν από μια δεκαετία, η Ισλαμική Δημοκρατία δεσμεύτηκε έναντι των μεγάλων παγκόσμιων δυνάμεων να περιορίσει τους στόχους της και να εξαλείψει το 97% των αποθεμάτων εμπλουτισμένου ουρανίου της. Σήμερα, η συμφωνία έχει σπάσει και μετά από αρκετά χρόνια επέκτασης και επιτάχυνσης των πυρηνικών του σχεδίων, το Ιράν είναι πιο κοντά από ποτέ στην κατοχή της βόμβας, αν και οι ιρανικές αρχές αρνούνται ότι αυτή είναι η πρόθεσή τους. Εάν η Τεχεράνη επιλέξει να αναπτύξει την ατομική βόμβα και αναλάβει τους κινδύνους που εμπεριέχονται, οι Ένοπλες Δυνάμεις της πιθανότατα θα αρχίσουν να διαθέτουν πυρηνικές δυνατότητες σε λιγότερο από ένα χρόνο.

Το 2015, το Ιράν υπέγραψε το λεγόμενο Κοινό Συνολικό Σχέδιο Δράσης με τις ΗΠΑ, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Ρωσία, την Κίνα, τη Γερμανία και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Σε αντάλλαγμα για την άρση των διεθνών κυρώσεων που στραγγάλιζαν την οικονομία της, η Τεχεράνη συμφώνησε να μην εμπλουτίσει ουράνιο πάνω από 3,65% καθαρότητας, να διατηρήσει το απόθεμά της κάτω από 300 κιλά και να υποβληθεί σε ένα άνευ προηγουμένου καθεστώς επιθεωρήσεων. Λιγότερο από τρία χρόνια αργότερα – όταν το Ιράν συμμορφωνόταν αυστηρά με τους κανόνες – ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ έσπασε μονομερώς το πυρηνικό σύμφωνο, αποκαλώντας το “τη χειρότερη συμφωνία ποτέ”. Η Ουάσιγκτον επέβαλε εκ νέου κυρώσεις στην Τεχεράνη και πρόσθεσε νέες, σε μια προσπάθεια να καταπνίξει την πετρελαϊκή βιομηχανία του Ιράν.

Αφού οι ΗΠΑ παραβίασαν τη συμφωνία, το Ιράν δεν θεωρούσε πλέον ότι ήταν υποχρεωμένο να ακολουθήσει τα όρια που είχαν συμφωνηθεί. Άρχισε να παραβιάζει τους περιορισμούς και, λίγο αργότερα, ξεπέρασε κατά πολύ τα καθορισμένα όρια . Το 2021 άρχισε να εμπλουτίζει ουράνιο με καθαρότητα 60% στο πυρηνικό κέντρο Natanz, στο Ισφαχάν. Αυτή ήταν η επαρχία που στοχοποιήθηκε την Παρασκευή σε ισραηλινή επίθεση , με το εβραϊκό κράτος να στέλνει το μήνυμα ότι είναι πρόθυμο (και ικανό) να χτυπήσει τα κέντρα του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος. Πριν από την πυρηνική συμφωνία του 2015, το Ιράν δεν είχε εμπλουτίσει ουράνιο πάνω από 20%. Μια έκθεση από τον περασμένο Φεβρουάριο της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας των Ηνωμένων Εθνών (ΔΟΑΕ) δείχνει ότι το Ιράν διαθέτει περισσότερους από πέντε τόνους εμπλουτισμένου ουρανίου, αρκετό για να κατασκευάσει τουλάχιστον δύο πυρηνικές βόμβες εάν έφτανε το 90% της καθαρότητας.

Ο Matthew Savill, ερευνητής στη βρετανική δεξαμενή σκέψης Royal United Services Institute (RUSI), υποστηρίζει ότι το Ιράν θα μπορούσε να έχει ουράνιο με την απαραίτητη συγκέντρωση «σε λίγες εβδομάδες. Το ερώτημα είναι πόσος χρόνος θα τους πάρει για να παράγουν τα απαραίτητα όπλα». Ο Savill προσθέτει ότι το Ιράν θα πρέπει «να αναπτύξει μια πυρηνική κεφαλή και να είναι σε θέση να την ενσωματώσει, πιθανώς σε έναν βαλλιστικό πύραυλο, για να μπορέσει να την παραδώσει». Ο εμπειρογνώμονας της RUSI και αρκετές δυτικές υπηρεσίες πληροφοριών συμφωνούν ότι η Τεχεράνη πιθανότατα θα χρειαστεί «μεταξύ έξι μηνών και ενός έτους» για να ολοκληρώσει τη διαδικασία.

Αν και το Ιράν είναι πιο κοντά από ποτέ στην κατοχή της ατομικής βόμβας, το καθεστώς επιμένει ότι δεν σκοπεύει να την κατασκευάσει και, προς το παρόν, δεν υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν ότι έχει αποφασίσει να κάνει οριστικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Αφού ο Τραμπ έσπασε τη συμφωνία, το Ιράν προχώρησε σταθερά στο πρόγραμμά του, συγκεντρώνοντας το υλικό για την ανάπτυξη μιας ατομικής βόμβας , αν και χωρίς να κάνει καμία κίνηση —τουλάχιστον ανοιχτά— για την πραγματική κατασκευή της. Το Ιράν έχει γίνει η μόνη χώρα που έχει σχεδόν όλα όσα χρειάζεται για να παράγει μια ατομική βόμβα, αλλά δεν το έχει κάνει.

Από τις επιθέσεις της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου και την έναρξη της ισραηλινής επίθεσης στη Λωρίδα της Γάζας, ο εμπλουτισμός ουρανίου έχει επιταχυνθεί στην Ισλαμική Δημοκρατία και η συζήτηση έχει ενταθεί για το εάν —όπως υποστηρίζουν ορισμένες υπερεθνικιστικές φατρίες— η χώρα πρέπει να κατασκευάσει τη βόμβα. Ώρες πριν από την ισραηλινή επίθεση την περασμένη Παρασκευή, ένας διοικητής της Επαναστατικής Φρουράς του Ιράν δήλωσε ότι η χώρα θα εξετάσει το ενδεχόμενο «να αναθεωρήσει το πυρηνικό της δόγμα». Ο φόβος της Τεχεράνης έγκειται κυρίως στην πιθανότητα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες και το Ισραήλ θα βομβάρδιζαν τις πυρηνικές εγκαταστάσεις της, εάν ανακαλύφθηκε ότι επεξεργάζονταν ένα μυστικό σχέδιο για την κατασκευή ατομικών όπλων.

Για το Ισραήλ, η αποτροπή του Ιράν από την απόκτηση πυρηνικών βομβών αποτελεί στρατηγική προτεραιότητα εδώ και δεκαετίες. Και οι δύο χώρες αντιλαμβάνονται η μία την άλλη ως την κύρια απειλή για την εθνική τους ασφάλεια. Κατά τη διάρκεια των ετών του σκιώδους πολέμου, όπου κανένας από τους δύο δεν πέρασε την κόκκινη γραμμή της άμεσης επίθεσης μεταξύ τους – όπως συνέβη την περασμένη εβδομάδα – το Ισραήλ προσπάθησε να σαμποτάρει την ατομική ανάπτυξη του Ιράν και η σκιά της Μοσάντ (υπηρεσία ξένης κατασκοπείας του Ισραήλ) βρίσκεται πίσω από δολοφονία αρκετών Ιρανών επιστημόνων που εργάζονταν στο πυρηνικό πρόγραμμα. Τον Απρίλιο του 2021, μια κυβερνοεπίθεση κατέστρεψε το ηλεκτρικό δίκτυο στις εγκαταστάσεις του Natanz, λίγο πριν αρχίσει να παράγει εμπλουτισμένο ουράνιο κατά 60%. Το Ισραήλ – η μόνη χώρα που διαθέτει πυρηνικές βόμβες χωρίς να το παραδέχεται δημοσίως – δεν αναλαμβάνει ποτέ επίσημα την ευθύνη για τις επιθέσεις κατά των ιρανικών συμφερόντων, αλλά ούτε και αρνείται ότι βρίσκεται πίσω από αυτές.

Ο Ισπανοϊρανός αναλυτής Daniel Bashandeh πιστεύει ότι τα τελευταία γεγονότα στην περιοχή μπορεί να έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που επιδιώκουν το Ισραήλ και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Το Ιράν θα μπορούσε τώρα «να επιταχύνει το πυρηνικό ζήτημα ως έσχατη λύση για να προστατευτεί. Η χώρα μπορεί να εστιάσει εκ νέου την προσοχή στο πυρηνικό της πρόγραμμα ως αποτρεπτικό μέτρο και για να αντιμετωπίσει τις προθέσεις του Ισραήλ να εξαρτήσει τη διεθνή ατζέντα».

Τεχνικά, το πυρηνικό σύμφωνο εξακολουθεί να ισχύει, αν και ακόμη και ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν χαρακτήρισε τη συμφωνία ως «νεκρή». Ο Μπάιντεν προσπάθησε να επαναφέρει ορισμένες ρήτρες κατά την άφιξή του στον Λευκό Οίκο, αλλά σε αντίθεση με τις διαπραγματεύσεις του 2015, ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν, Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, απαγόρευσε οποιαδήποτε μορφή άμεσης επικοινωνίας με την Ουάσιγκτον.

Περιορισμοί στις επιθεωρήσεις

Οι επιθεωρητές του ΔΟΑΕ εξακολουθούν να έχουν πρόσβαση στις ατομικές εγκαταστάσεις που αναγνωρίζει η Τεχεράνη: αυτές στο Natanz και στο Fordow, ένα υπόγειο συγκρότημα χτισμένο σε ένα βουνό στην έρημο Kavir. Όμως η διάβρωση της πυρηνικής συμφωνίας έχει περιορίσει εντελώς την ικανότητα του ΔΟΑΕ να παρακολουθεί επαρκώς το ιρανικό πρόγραμμα. Οι εργαζόμενοι της υπηρεσίας δεν μπορούν πλέον να πραγματοποιούν αιφνιδιασμούς, να έχουν πρόσβαση σε ορισμένα μέρη των εγκαταστάσεων ή να κάνουν απογραφή των φυγοκεντρητών, των μηχανών που εμπλουτίζουν ουράνιο.

Οι ιρανικές αρχές αφαίρεσαν επίσης αμέτρητες κάμερες και αισθητήρες και άσκησαν βέτο στην πρόσβαση σε ορισμένους επιθεωρητές από «εχθρικές χώρες». Τα τελευταία χρόνια έχουν επεκτείνει τα κέντρα εμπλουτισμού ουρανίου τους, κυρίως υπόγεια, εκτός από την ενίσχυση της ασφάλειάς τους. Την άνοιξη του 2023, δορυφορικές εικόνες έδειξαν την κατασκευή ενός νέου οχυρωματικού συγκροτήματος βαθιά υπόγεια στο Natanz.

Η πυρηνική συμφωνία θα λήξει οριστικά τον Οκτώβριο του επόμενου έτους. Ακόμα κι αν ο Τραμπ δεν επιστρέψει στον Λευκό Οίκο, οι πιθανότητες να καταλήξουν οι ΗΠΑ σε μια νέα συμφωνία με την Ισλαμική Δημοκρατία φαίνονται ελάχιστες. Στις διαπραγματεύσεις του 2015, η Ρωσία και η Κίνα ένωσαν τις προσπάθειες των δυτικών δυνάμεων να πείσουν το Ιράν να εγκαταλείψει τους πυρηνικούς του στόχους. Τώρα, η Τεχεράνη γνωρίζει ότι το Πεκίνο, και ιδιαίτερα η Μόσχα, θα εμπόδιζαν κάθε κίνηση για την επιβολή νέων διεθνών κυρώσεων στο Ιράν στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Ορισμένοι αναλυτές υποστηρίζουν ότι οι στενότερες σχέσεις του Ιράν με τη Ρωσία —την οποία προμηθεύει drones για τον πόλεμο στην Ουκρανία— έχει ενθάρρυνε τη χώρα.

Η Barbara Slavin, ερευνήτρια στο Stimson Center, υποστηρίζει ότι «οι ειδικοί στη μη διάδοση των πυρηνικών όπλων αναζητούν απεγνωσμένα νέες ιδέες για να αποφύγουν αυτό που ορισμένοι αποκαλούν τη δυαδική επιλογή μεταξύ του βομβαρδισμού του Ιράν ή του Ιράν να έχει τη βόμβα». Ο αναλυτής του αμερικανικού ερευνητικού κέντρου τονίζει ότι «η διπλωματία είναι ο μόνος τρόπος για να περιοριστεί το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα. Αν υπήρξε ποτέ στρατιωτική λύση, για την οποία αμφιβάλλω, δεν υπάρχει πλέον». Ο Σλάβιν πιστεύει ότι, μετά την «πολύ συγκρατημένη επίθεση» του Ισραήλ την Παρασκευή, «το Ιράν δεν πρόκειται να βιαστεί να φτιάξει μια πυρηνική βόμβα».