Σεπτέμβριος 1974: Όταν ο Ανδρέας Παπανδρέου Ίδρυσε το Κίνημα που Σημάδεψε μια Εποχή
Η Γέννηση μιας Πολιτικής Δύναμης: Το ΠΑΣΟΚ και η Ελληνική Μεταπολίτευση
Η ίδρυση του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑΣΟΚ) στις 3 Σεπτεμβρίου 1974 δεν ήταν απλώς η δημιουργία ενός νέου κόμματος, αλλά μια καθοριστική στιγμή για την πολιτική εξέλιξη της Ελλάδας μετά την πτώση της δικτατορίας. Αντί να αποτελέσει μια απλή συνέχεια των παραδοσιακών πολιτικών σχηματισμών, το ΠΑΣΟΚ εισήγαγε μια ριζοσπαστική ιδεολογική ατζέντα, αλλάζοντας ριζικά το πολιτικό φάσμα της χώρας.
Το Πλαίσιο: Πολιτική Ρευστότητα και Κοινωνικές Προσδοκίες
Η επιστροφή στην Ελλάδα, μετά την επταετή στρατιωτική δικτατορία, βρήκε το πολιτικό σύστημα σε κατάσταση πλήρους ανασύνταξης. Η άνοδος του Κωνσταντίνου Καραμανλή και της Νέας Δημοκρατίας ικανοποίησε την ανάγκη για πολιτική σταθερότητα και φιλοδυτικό προσανατολισμό. Ωστόσο, υπήρχε ένα σημαντικό τμήμα της κοινωνίας που αναζητούσε μια πιο ριζοσπαστική αλλαγή. Οι φοιτητές, οι νέοι επιστήμονες, οι εργαζόμενοι και οι αγροτικές μάζες αισθάνονταν ότι η προδικτατορική πολιτική σκηνή δεν μπορούσε να τους εκφράσει.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, με την επιστροφή του από τον Καναδά, αρχικά εξέφρασε επιφυλάξεις για την ομαλότητα της μετάβασης, χαρακτηρίζοντάς την “αλλαγή φρουράς του ΝΑΤΟ”. Αυτή η δήλωση ήταν ενδεικτική της καχυποψίας του προς το νέο καθεστώς και της βούλησής του να διαφοροποιηθεί πλήρως από αυτό. Αντί να ενταχθεί στην αναβιωμένη Ένωση Κέντρου, με κίνδυνο να εκφράζει τις παλιές πολιτικές συνήθειες που είχαν οδηγήσει στην πτώση, επέλεξε τη ρήξη.
Ιδεολογικές Ρίζες και Στρατηγική Επιλογή
Η ιδρυτική απόφαση του ΠΑΣΟΚ είχε ως βάση το Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ), μια αντιστασιακή οργάνωση που είχε ιδρύσει ο Παπανδρέου στο εξωτερικό. Το ΠΑΚ ήταν κάτι παραπάνω από ένα αντιδικτατορικό κίνημα· είχε ως κεντρική του θέση την ανεξαρτησία της χώρας από ξένους παράγοντες και την ανάγκη για κοινωνικό μετασχηματισμό. Η μετεξέλιξη του ΠΑΚ σε πολιτικό κόμμα, όπως αποφασίστηκε στη συνδιάσκεψη του Βίντερτουρ, ήταν μια συνειδητή επιλογή για να διατηρηθεί ο ριζοσπαστικός του χαρακτήρας.
Η επιλογή της ονομασίας “Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα” ήταν στρατηγική. Ο όρος “Κίνημα” τονίζει τον λαϊκό, μαζικό και αντι-γραφειοκρατικό χαρακτήρα που ήθελε να προσδώσει ο Παπανδρέου, σε αντίθεση με τα παραδοσιακά “Κόμματα” της εποχής. Ο όρος “Σοσιαλιστικό” σηματοδοτούσε την ιδεολογική τοποθέτηση του νέου σχηματισμού, αντλώντας επιρροές τόσο από τον ευρωπαϊκό σοσιαλισμό όσο και από την ειδικότερη ελληνική πραγματικότητα.
Η Ιδρυτική Διακήρυξη και η Πολιτική της Σημασία
Η Ιδρυτική Διακήρυξη της 3ης Σεπτεμβρίου 1974 ήταν ένα κείμενο με σαφή ιδεολογικά και πολιτικά χαρακτηριστικά. Παρουσίασε ένα τετράπτυχο αρχών που θα αποτελούσε τον πυρήνα της πολιτικής του ΠΑΣΟΚ:
- Εθνική Ανεξαρτησία: Προέβαλε την ανάγκη για αποδέσμευση από τα διεθνή κέντρα εξουσίας, με ιδιαίτερη έμφαση στο ΝΑΤΟ. Αυτό το σημείο διαφοροποίησε πλήρως το ΠΑΣΟΚ από την κεντροδεξιά και κεντρώα παράταξη, που υποστήριζαν στενές σχέσεις με τη Δύση.
- Λαϊκή Κυριαρχία: Έδινε έμφαση στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στις αποφάσεις και στον περιορισμό της επιρροής της οικονομικής ελίτ.
- Κοινωνική Απελευθέρωση: Έθετε ως στόχο την κοινωνική δικαιοσύνη και την αναδιανομή του πλούτου.
- Δημοκρατία: Υποστήριζε την πλήρη αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών και την κατάργηση των κατασταλτικών νόμων.
Η οξεία αντι-Αμερικανική και αντι-ΕΟΚ ρητορική της Διακήρυξης ερμηνεύεται από ιστορικούς ως μια προσπάθεια του Ανδρέα Παπανδρέου να κεφαλαιοποιήσει την ευρεία δυσαρέσκεια που υπήρχε στο λαό για τον ρόλο των ΗΠΑ στην Κυπριακή τραγωδία και τη δικτατορία.
Ο Ρόλος του ΠΑΣΟΚ στη Μεταπολίτευση
Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ δεν είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την εκλογική του κυριαρχία στις εκλογές του 1974 (13,58% των ψήφων), αλλά σηματοδότησε την αρχή μιας νέας εποχής. Ο Ανδρέας Παπανδρέου κατάφερε να μετατρέψει ένα κόμμα με ριζοσπαστικές αρχές σε μια μαζική πολιτική δύναμη, δίνοντας φωνή σε ένα μεγάλο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας που είχε μέχρι τότε παραγκωνιστεί. Η δυναμική του οδήγησε στην εκλογική του νίκη του 1981, την οποία ο ίδιος αποκάλεσε “Αλλαγή”.
Ανεξάρτητα από τις μεταγενέστερες αξιολογήσεις της διακυβέρνησής του, η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ παραμένει ένα από τα πιο σημαντικά ιστορικά γεγονότα της ελληνικής μεταπολίτευσης, καθώς διαμόρφωσε την πολιτική ατζέντα για τις επόμενες δεκαετίες και αποτέλεσε τον κυριότερο εκφραστή του λεγόμενου “κοινωνικού ριζοσπαστισμού”.
