Κωνσταντίνος Παλαιολόγος: Ανακαλύφθηκε σε μονή η προσωπογραφία του τελευταίου Αυτοκράτορα του Βυζαντίου

Η ανακάλυψη της προσωπογραφίας

Σε μια εικόνα που αποκαλύπτει την καλλιτεχνική κληρονομιά του Βυζαντίου, η προσωπογραφία του τελευταίου αυτοκράτορα, Κωνσταντίνου ΙΑ’ Παλαιολόγου, ανακαλύφθηκε σε μονή κοντά στο Αίγιο. Η τοιχογραφία αυτή διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση και χρονολογείται στα μέσα του 15ου αιώνα, αποτελώντας ένα αριστούργημα της ύστερης βυζαντινής τέχνης.

Η σημασία της ανακαλύψεως

Η ανακάλυψη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία για την πολιτιστική μας κληρονομιά, καθώς οι τοιχογραφίες αποκαλύπτουν τις αισθητικές τάσεις της Κωνσταντινούπολης την εποχή εκείνη. Υπογραμμίζουν την κομψότητα και την τεχνική που χαρακτηρίζει την ύστερη βυζαντινή περίοδο, αναδεικνύοντας και επαναφέροντας στη μνήμη την ιστορία του τελευταίου Βυζαντινού Αυτοκράτορα.

Η συμβολή της αρχαιολογίας

Κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης, η αρχαιολόγος Δρ. Αναστασία Κουμούση, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας, υπήρξε καθοριστική στην τεκμηρίωση των ευρημάτων. Η ανακάλυψη της προσωπογραφίας ενισχύει την ανάγκη για περισσότερη έρευνα και συντήρηση των βυζαντινών μνημείων, υπογραμμίζοντας τη σημασία της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Το υπουργείο Πολιτισμού υποστηρίζει αυτές τις πρωτοβουλίες που συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση της ιστορίας.

«Το έργο που υλοποιούν οι Εφορείες Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού», δήλωσε η Υπουργός Λίνα Μενδώνη, στο πλαίσιο της «συντήρησης και αποκατάστασης των μνημείων, αποδεικνύεται, για ακόμη μια φορά, εξαιρετικά σημαντικό, καθώς φέρνει στο φως μοναδικές αρχαιολογικές μαρτυρίες που συνδέονται με ιστορικά πρόσωπα. Το επιστημονικό προσωπικό των Εφορειών του ΥΠΠΟ, με μεγάλη εμπειρία, υψηλή κατάρτιση και σφαιρική γνώση τόσο των ιστορικών γεγονότων, όσο και των αρχαιολογικών δεδομένων, είναι σε θέση να τεκμηριώσει, μετά από ενδελεχή μελέτη, κάθε εύρημα που έρχεται στο φως».

«Στην προκειμένη περίπτωση το πορτραίτο συνδέεται με τον τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου και αφορά στη μοναδική εν ζωή προσωπογραφία του. Ο ζωγράφος, πρέπει να απέδωσε τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου, ΙΑ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, από ιδία αντίληψη, δηλαδή το πρότυπό του να μην ήταν ένα επίσημο αυτοκρατορικό πορτρέτο, όπως συνηθιζόταν, αλλά ο ίδιος ο αυτοκράτορας» προσθέτει η κ. Μενδώνη.

Στην τοιχογραφία απεικονίζεται η μορφή ενός ώριμου άνδρα που φέρει αυτοκρατορικά «διάσημα» (πολυτελή λώρο πάνω από τον ανοιχτόχρωμο σάκκο, διάλιθο στέμμα) και κρατά σταυροφόρο σκήπτρο. Ο χρυσοκέντητος πορφυρός του μανδύας διακοσμείται με μετάλλια, στα οποία εγγράφονται δικέφαλοι αετοί με στέμμα ανάμεσα στις κεφαλές τους, διακριτικό των μελών της οικογένειας των Παλαιολόγων. Η παρουσία των δικέφαλων αετών στo ένδυμα της μορφής, σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα insignia, αποτελούσαν ένα εικονογραφημένο μήνυμα που επέτρεπε στον θεατή να ταυτοποιήσει τον άντρα με αυτοκράτορα.

Ο αυτοκράτορας που απεικονίζεται είναι ιστορικό πρόσωπο και ταυτίζεται με τον Κωνσταντίνο ΙΑ’ Παλαιολόγο, αδελφό των χορηγών της ανακαίνισης της Μονής, των δεσποτών Δημήτριου και Θωμά. Είναι η τελευταία χρονολογικά σωζόμενη προσωπογραφία αυτοκράτορα στη βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική και το μοναδικό πορτρέτο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, σύγχρονο με τη σύντομη βασιλεία του (6 Ιανουαρίου 1449 – 29 Μαΐου 1453).

Ως πορτρέτο δεν είναι ιδεαλιστικό ή τυποποιημένο. Πρόκειται για αυθεντική προσωπογραφία, που αποδίδει με ακρίβεια τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα. Είναι μια μορφή γήινη, ένας ώριμος άντρας, με λεπτό πρόσωπο και εξατομικευμένα χαρακτηριστικά, που αποπνέει ηρεμία και ευγένεια. 

Στον Μυστρά απ’ όπου πιθανότατα προερχόταν ο ζωγράφος που εικονογράφησε το δεύτερο στρώμα του Καθολικού, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είχε ζήσει πέντε χρόνια ως δεσπότης, πριν στεφθεί αυτοκράτορας. Το αυτοκρατορικό πορτραίτο συνδέεται με τη γνωστή από τις γραπτές πηγές γενναιόδωρη χορηγία των αδελφών του στη Mονή, μετά τη λήξη του πρώτου μεταξύ τους εμφυλίου πολέμου (1449–1450), που επιτεύχθηκε με τη «διαιτησία» τού Κωνσταντίνου, όπως αναφέρει ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης.