Σε έναν κόσμο όπου μια ανάρτηση στα social media μπορεί να καταστρέψει καριέρες και να πυροδοτήσει κοινωνικές αναταραχές, η συκοφαντία παραμένει ένα από τα παλαιότερα όπλα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης. Από τις αίθουσες της αρχαίας Αθήνας, όπου ορators όπως ο Δημοσθένης και ο Αισχίνης αντάλλασσαν δηλητηριώδεις κατηγορίες, μέχρι τα σύγχρονα “τρολ” που κρύβονται πίσω από ανώνυμα προφίλ, η τέχνη της κοινωνικής δηλητηρίασης –η διάδοση ψευδών ή επιβλαβών πληροφοριών για να βλάψει κάποιον– δεν έχει αλλάξει ουσιαστικά. Σύμφωνα με ιστορικές και ψυχολογικές αναλύσεις, αυτή η συμπεριφορά δεν είναι απλώς ατομική παρέκκλιση, αλλά ένα φαινόμενο που υπονομεύει την κοινωνική συνοχή, προκαλώντας από πολιτικές κρίσεις μέχρι ψυχικές διαταραχές. Πώς φτάσαμε εδώ, και τι μπορούμε να μάθουμε από την ιστορία για να το αντιμετωπίσουμε;
Οι Ρίζες στην Αρχαιότητα: Συκοφαντία ως Πολιτικό Όπλο
Η συκοφαντία δεν γεννήθηκε με το διαδίκτυο· έχει βαθιές ρίζες στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, όπου λειτουργούσε ως εργαλείο πολιτικής χειραγώγησης και κοινωνικής αποκλεισμού. Στην Αθήνα του 4ου αιώνα π.Χ., η δημοκρατία βασιζόταν στην ρητορική, και οι λόγοι ήταν συχνά γεμάτοι ψευδείς κατηγορίες. Ο Δημοσθένης, ο μέγας ρήτορας που πολέμησε τον Φίλιππο Β’ της Μακεδονίας με τις “Φιλιππικές” του, δέχτηκε σφοδρές επιθέσεις από τον αντίπαλό του Αισχίνη. Στον “Κατά Αισχίνου”, ο Δημοσθένης κατηγορεί τον αντίπαλό του για δωροδοκία και προδοσία, ενώ ο Αισχίνης ανταπέδωσε ισχυριζόμενος ότι ο Δημοσθένης είχε ερωτική σχέση με έναν νεαρό δούλο και ότι η μητέρα του ήταν βάρβαρη – κατηγορίες που στόχευαν την ηθική και κοινωνική φήμη του. Αυτές οι ανταλλαγές δεν ήταν απλές προσωπικές προσβολές: ήταν στρατηγικές για να υπονομεύσουν την αξιοπιστία και να επηρεάσουν την κοινή γνώμη, όπως αναλύει ο Πλούταρχος στη βιογραφία του Δημοσθένη.
Παρόμοια, στη Ρώμη, οι Κατιλινικές Ομιλίες του Κικέρωνα (63 π.Χ.) παρουσιάζουν τον Λεύκιο Σέρτιο Κατιλίνα ως συνωμότη και ηθικό εκφυλισμένο, κατηγορώντας τον για σχέσεις με γυναίκες και νεαρούς άνδρες, για να δικαιολογήσει την εκτέλεσή του χωρίς δίκη. Σύμφωνα με την Britannica, παρόμοιες πρακτικές υπήρχαν από την αρχαιότητα, όπου η συκοφαντία (slander) τιμωρούνταν αυστηρά, αλλά χρησιμοποιούνταν συχνά σε πολιτικές διαμάχες. Στην αγγλοσαξονική Αγγλία, η τιμωρία για slander ήταν η αποκοπή της γλώσσας, δείχνοντας πόσο σοβαρά αντιμετωπίζονταν οι ψευδείς φήμες που “δηλητηρίαζαν” την κοινωνία.
Αυτές οι ιστορίες αποκαλύπτουν μια σταθερή αλήθεια: η συκοφαντία δεν βλάπτει μόνο το θύμα, αλλά και την κοινωνική δομή. Στην αρχαία Αθήνα, οι ψευδείς κατηγορίες ενίσχυαν την πόλωση, ενώ στη Ρώμη οδήγησαν σε εκτελέσεις χωρίς δίκη, υπονομεύοντας τη δικαιοσύνη.
Η Μετάβαση στη Νεότερη Εποχή: Από το Χαρτί στο Δίκτυο
Με την εφεύρεση του τυπογραφικού πιεστηρίου, η συκοφαντία εξελίχθηκε σε libel (γραπτή δυσφήμιση), διαδίδοντας ψέματα μαζικά. Στην Αγγλία του 16ου αιώνα, η λέξη “troll” εμφανίζεται ήδη σε μπαλάντες κατά “malicious slanderers” – συκοφαντών που “trolle” (παρασύρουν) το κοινό με ψευδείς φήμες για να υπονομεύσουν την Αναγέννηση. Η υπόθεση Zenger (1735) στις Αποικίες, όπου ένας εκδότης αθωώθηκε για κριτική κατά του κυβερνήτη, έθεσε τα θεμέλια της ελευθερίας του Τύπου, αναγνωρίζοντας την αλήθεια ως άμυνα κατά της δυσφήμισης.
Στον 20ό αιώνα, η ραδιοτηλεόραση και μετά τα social media ενέτειναν το πρόβλημα. Η απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ στο New York Times v. Sullivan (1964) απαιτεί “actual malice” (εσκεμμένη ψευδή δήλωση) για δημόσια πρόσωπα, ισορροπώντας την ελευθερία λόγου με την προστασία φήμης. Ωστόσο, τα social media, με την ανωνυμία και την ταχύτητα διάδοσης, έχουν μετατρέψει τη συκοφαντία σε μαζική “δηλητηρίαση”. Σύμφωνα με το FindLaw, ένα tweet ή post μπορεί να θεωρηθεί libel, προκαλώντας άμεσες συνέπειες.
Τα Σύγχρονα Τρολ: Ψυχολογία και Κοινωνικές Συνέπειες
Σήμερα, τα τρολ –άτομα που προκαλούν σκόπιμα για “διασκέδαση” ή ικανοποίηση– είναι το σύγχρονο ισοδύναμο των αρχαίων συκοφαντών. Έρευνες δείχνουν ότι συνδέονται με “Dark Tetrad” χαρακτηριστικά: ναρκισσισμός, μακιαβελισμός, ψυχοπάθεια και σαδισμός. Μια μελέτη στο Telematics and Informatics αποκαλύπτει ότι τα τρολ νιώθουν καλύτερα μετά από επιθέσεις, λόγω χαμηλής αυτοεκτίμησης και ανάγκης ελέγχου, δημιουργώντας φαύλο κύκλο. Σύμφωνα με το PMC, το 88% των χρηστών Facebook στο Ηνωμένο Βασίλειο έχουν πέσει θύματα, με θύματα να βιώνουν άγχος, κατάθλιψη και ακόμα αυτοκτονικές σκέψεις.
Η κοινωνική δηλητηρίαση εκτείνεται πέρα από τα άτομα: υπονομεύει την εμπιστοσύνη σε θεσμούς, πυροδοτώντας πόλωση και fake news. Στις ΗΠΑ, υποθέσεις όπως Depp v. Heard (2022) έδειξαν πώς τα social media ενισχύουν την πόλωση, ενώ στην Αυστραλία, νόμοι απαιτούν από πλατφόρμες να αφαιρούν περιεχόμενο. Η ανωνυμία εντείνει το πρόβλημα, όπως αναλύει το Nolo: ένα βίντεο στο TikTok μπορεί να είναι και libel και slander ταυτόχρονα.
Μάθημα από την Ιστορία: Προς μια Υγιή Κοινωνία
Η αιώνια ιστορία της συκοφαντίας δείχνει ότι η ελευθερία λόγου πρέπει να ισορροπεί με την προστασία της φήμης. Από τον Αριστοτέλη, που προειδοποιούσε για την ρητορική χειραγώγηση, μέχρι σύγχρονες προτάσεις για AI-μέτρηση περιεχομένου, η λύση κρύβεται στην εκπαίδευση και ρύθμιση. Πλατφόρμες όπως το X και το Facebook πρέπει να ενισχύσουν την moderation, ενώ οι χρήστες να προάγουν την ενσυναίσθηση.
Με την αύξηση των deepfakes και της AI-δημιουργίας ψευδών ειδήσεων, η “δηλητηρίαση” είναι πιο επικίνδυνη από ποτέ. Αλλά όπως ο Δημοσθένης υπερασπίστηκε την αλήθεια ενάντια στην παραπληροφόρηση, έτσι και εμείς μπορούμε να χτίσουμε μια κοινωνία όπου ο λόγος ενώνει, όχι διχάζει. Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται –εμείς την γράφουμε.