Χατσεψούτ, η Μόνη Γυναίκα Φαραώ: Γιατί Καταστράφηκαν τα Αγάλματά της;
Μια νέα μελέτη φέρνει στο φως μια διαφορετική οπτική για την καταστροφή των αγαλμάτων της Χατσεψούτ, της θρυλικής γυναίκας Φαραώ της αρχαίας Αιγύπτου. Για δεκαετίες, οι αρχαιολόγοι πίστευαν ότι ο ανιψιός και διάδοχός της, Θουτμόσης Γ’, κατέστρεψε τα αγάλματά της σε μια εκστρατεία εκδίκησης, με σκοπό να σβήσει την κληρονομιά της από τη δημόσια μνήμη. Ωστόσο, έρευνα του αιγυπτιολόγου Jun Yi Wong από το Πανεπιστήμιο του Τορόντο, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Antiquity στις 24 Ιουνίου 2025, αποκαλύπτει ότι η καταστροφή αυτή μπορεί να μην ήταν αποτέλεσμα προσωπικού μίσους, αλλά μέρος μιας τελετουργικής πρακτικής γνωστής ως «απενεργοποίηση» αγαλμάτων.
Η Χατσεψούτ: Η Γυναίκα που Κυβέρνησε ως Βασιλιάς
Η Χατσεψούτ, που βασίλεψε από το 1473 έως το 1458 π.Χ., υπήρξε μία από τις πιο επιτυχημένες και καινοτόμες ηγεμόνες της αρχαίας Αιγύπτου. Ως μία από τις ελάχιστες γυναίκες Φαραώ, ανέλαβε αρχικά τον ρόλο της αντιβασίλισσας για τον νεαρό ανιψιό της, Θουτμόση Γ’, πριν ανακηρυχθεί η ίδια Φαραώ, κυβερνώντας για σχεδόν δύο δεκαετίες. Υπό την ηγεσία της, η Αίγυπτος γνώρισε ευημερία, με επέκταση εμπορικών δρόμων, όπως η φημισμένη αποστολή στη μυστηριώδη γη του Πουντ, και την ανέγερση εντυπωσιακών μνημείων, όπως ο επιβλητικός νεκρικός ναός της στο Ντέιρ ελ-Μπαχάρι, κοντά στη σημερινή Λούξορ.
Μετά τον θάνατό της, πολλά από τα αγάλματά της βρέθηκαν κατακερματισμένα κατά τις ανασκαφές της δεκαετίας του 1920, οδηγώντας τους αρχαιολόγους να υποθέσουν ότι ο Θουτμόσης Γ’ διέταξε την καταστροφή τους για να εξαλείψει την κληρονομιά της. Η νέα έρευνα του Wong, ωστόσο, προτείνει μια διαφορετική εξήγηση, που αλλάζει την κατανόησή μας για τις προθέσεις του διαδόχου της.
Τελετουργική «Απενεργοποίηση» αντί Εκδίκησης
Εξετάζοντας αρχειακό υλικό από τις ανασκαφές του 1922-1928, συμπεριλαμβανομένων ανέκδοτων σημειώσεων, φωτογραφιών και αλληλογραφίας, ο Wong διαπίστωσε ότι τα αγάλματα της Χατσεψούτ δεν καταστράφηκαν με τυχαίο ή βίαιο τρόπο, όπως θα περίμενε κανείς από μια πράξη εκδίκησης. Αντιθέτως, τα σπασίματα εντοπίζονται σε συγκεκριμένα αδύναμα σημεία του λίθου – στον λαιμό, τη μέση και τα γόνατα – ένα μοτίβο που παρατηρείται και σε αγάλματα άλλων Φαραώ. Αυτή η πρακτική, γνωστή ως «τελετουργική απενεργοποίηση», ήταν κοινή στην αρχαία Αίγυπτο και είχε σκοπό να εξουδετερώσει τη θεωρούμενη υπερφυσική δύναμη που πίστευαν ότι κατείχαν τα βασιλικά αγάλματα.
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι θεωρούσαν τα αγάλματα των Φαραώ «ζωντανές οντότητες», γεμάτες πνευματική ενέργεια, που ενεργοποιούνταν μέσω της τελετής του «Ανοίγματος του Στόματος». Μετά τον θάνατο ενός ηγεμόνα, τα αγάλματα συχνά «απενεργοποιούνταν» με σπάσιμο σε συγκεκριμένα σημεία, ώστε να απελευθερωθεί αυτή η δύναμη και να αποτραπεί η συνεχής λατρεία τους. Παραδείγματα αυτής της πρακτικής έχουν βρεθεί σε πολλούς αρχαιολογικούς χώρους, όπως η περίφημη «Κρύπτη του Καρνάκ», όπου εκατοντάδες αγάλματα Φαραώ από διάφορες εποχές βρέθηκαν «απενεργοποιημένα».
Μια Πιο Σύνθετη Πραγματικότητα
Η έρευνα του Wong αποκαλύπτει ότι πολλά από τα αγάλματα της Χατσεψούτ παρέμειναν σε σχετικά καλή κατάσταση, με τα πρόσωπά τους ανέπαφα, αντίθετα με την εικόνα της εκτεταμένης καταστροφής που επικρατούσε. Επιπλέον, μεγάλο μέρος της ζημιάς που παρατηρήθηκε στα αγάλματα συνέβη αργότερα, καθώς τα θραύσματά τους επαναχρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά ή εργαλεία, ακόμα και κατά την Ελληνορωμαϊκή περίοδο. Αυτό υποδηλώνει ότι η καταστροφή δεν ήταν αποκλειστικά έργο του Θουτμόση Γ’, αλλά αποτέλεσμα πρακτικών και τελετουργικών αναγκών, καθώς και της φυσικής φθοράς του χρόνου.
Παρόλο που ο Θουτμόσης Γ’ όντως διέταξε την αφαίρεση του ονόματος και της εικόνας της Χατσεψούτ από ναούς και μνημεία, ο Wong υποστηρίζει ότι οι ενέργειές του δεν υποκινήθηκαν απαραίτητα από προσωπική εχθρότητα ή από το γεγονός ότι ήταν γυναίκα. Αντιθέτως, μπορεί να επρόκειτο για μια προσπάθεια ενίσχυσης της δικής του κληρονομιάς και της δυναστικής νομιμοποίησης, σε μια εποχή όπου η συνέχεια της βασιλικής γενεαλογίας ήταν κρίσιμη.
Επαναξιολόγηση της Ιστορίας
Η μελέτη αυτή ανατρέπει την παραδοσιακή αφήγηση ότι η Χατσεψούτ υπέστη μια εκστρατεία «damnatio memoriae» λόγω του φύλου της ή προσωπικών διαφορών με τον διάδοχό της. Αντιθέτως, η μεταχείριση των αγαλμάτων της φαίνεται να συνάδει με τις συνήθεις πρακτικές που εφαρμόζονταν και σε άνδρες Φαραώ, υποδεικνύοντας ότι η Χατσεψούτ αντιμετωπίστηκε με τρόπο παρόμοιο με τους προκατόχους της. Η έρευνα του Wong καλεί τους ιστορικούς να επανεξετάσουν τις προκαταλήψεις που έχουν επηρεάσει την ερμηνεία της κληρονομιάς της, τονίζοντας τη σημασία της κατανόησης των αρχαίων πρακτικών στο πολιτισμικό τους πλαίσιο.
Η Χατσεψούτ παραμένει μια από τις πιο συναρπαστικές φιγούρες της αρχαίας Αιγύπτου, όχι μόνο για την πρωτοφανή της άνοδο στην εξουσία ως γυναίκα, αλλά και για την πολύπλοκη μεταχείριση της κληρονομιάς της μετά τον θάνατό της. Η νέα έρευνα του Jun Yi Wong φωτίζει τις τελετουργικές και πρακτικές πτυχές πίσω από την καταστροφή των αγαλμάτων της, αποκαλύπτοντας ότι η ιστορία της δεν είναι μια απλή ιστορία εκδίκησης, αλλά ένα παράθυρο στις θρησκευτικές και πολιτικές δυναμικές της εποχής της. Καθώς συνεχίζουμε να αποκωδικοποιούμε το παρελθόν, η Χατσεψούτ μας υπενθυμίζει ότι η αλήθεια είναι συχνά πιο πολύπλοκη από τις ιστορίες που κληρονομούμε.
Πηγή: Antiquity, 99(405), 746–761, 2025, DOI: 10.15184/aqy.2025.64
