Στην ιστορία της ανθρωπότητας, ελάχιστα κείμενα έχουν προκαλέσει τόσο βαθύ τρόμο στις εξουσίες όσο η Magna Carta Libertatum του 1215 – η Μεγάλη Χάρτα των Ελευθεριών. Δεν ήταν επαναστατικό μανιφέστο ούτε φιλελεύθευτη διακήρυξη· ήταν μια συμφωνία μεταξύ ενός αδύναμου βασιλιά και μιας ομάδας οπλισμένων βαρόνων. Κι όμως, αυτό το μεσαιωνικό συμβόλαιο θεωρήθηκε τόσο επικίνδυνο από μελλοντικούς ηγεμόνες, που απαγορεύτηκε, κατασχέθηκε, κάηκε δημόσια και διαγράφηκε από την επίσημη ιστορία για αιώνες. Γιατί ένα κείμενο 63 άρθρων, γραμμένο στα λατινικά σε περγαμηνή, τρόμαξε βασιλείς, αυτοκράτορες και δικτάτορες μέχρι τον 20ό αιώνα;
Η γέννηση μιας «επικίνδυνης» ιδέας
Τον Ιούνιο του 1215, ο βασιλιάς Ιωάννης της Αγγλίας (γνωστός ως Ιωάννης ο Ακτήμονας) αναγκάστηκε να σφραγίσει τη Magna Carta στο Runnymede, υπό την απειλή ένοπλης εξέγερσης των βαρόνων του. Το κείμενο δεν ζητούσε δημοκρατία· απαιτούσε απλώς περιορισμό της βασιλικής αυθαιρεσίας: κανένας ελεύθερος άνθρωπος δεν θα φυλακιζόταν ή θα έχανε την περιουσία του «παρά μόνον με νόμιμη κρίση των ομοτίμων του ή με τον νόμο της γης» (άρθρο 39). Επιπλέον, απαγόρευε στον βασιλιά να επιβάλλει φόρους χωρίς τη συγκατάθεση των βαρόνων (άρθρο 12).
Αυτά τα δύο άρθρα αποτέλεσαν ωρολογιακή βόμβα. Για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή ιστορία, η εξουσία του μονάρχη δεν θεωρούνταν θεόσταλτη και απόλυτη, αλλά υπό όρους και έλεγχο. Ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ το κατάλαβε αμέσως: μέσα σε δέκα εβδομάδες ακύρωσε τη Χάρτα με παπική βούλα, χαρακτηρίζοντάς την «ντροπιαστική, ταπεινωτική και παράνομη», ενώ απείλησε με αφορισμό όποιον την επικαλούνταν.
Η απαγόρευση που κράτησε αιώνες
Η Magna Carta δεν καταργήθηκε μόνο το 1215. Έγινε αντικείμενο συστηματικής λογοκρισίας και απαγόρευσης:
- Το 1689, όταν ο Γουλιέλμος της Οράγγης και η Μαρία Β΄ ανέλαβαν τον θρόνο, η Χάρτα επανεκδόθηκε ως θεμέλιο του κοινοβουλευτικού συστήματος. Όμως στη Γαλλία του Λουδοβίκου ΙΔ΄ απαγορεύτηκε αυστηρά η κυκλοφορία της – ο «Βασιλιάς-Ήλιος» δεν ήθελε να διαδοθεί η ιδέα ότι και ο ίδιος υπόκειται σε νόμο.
- Στην αποικιακή Αμερική, τα βρετανικά δικαστήρια απαγόρευαν την επίκλησή της από τους αποίκους (ιδιαίτερα το άρθρο 39), γιατί θα νομιμοποιούσε την αντίσταση στην αυθαίρετη φορολογία. Το 1770, ο κυβερνήτης της Μασαχουσέτης διέταξε την κατάσχεση κάθε αντιτύπου.
- Στην τσαρική Ρωσία του 19ου αιώνα, η Magna Carta περιλαμβανόταν στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων μαζί με έργα του Βολταίρου και του Ρουσσό.
- Ακόμα και στη ναζιστική Γερμανία, το 1935, το Υπουργείο Προπαγάνδας του Γκέμπελς απαγόρευσε κάθε αναφορά στη Μεγάλη Χάρτα στα σχολικά βιβλία, χαρακτηρίζοντάς την «εβραϊκή επινόηση για τον περιορισμό της ηγετικής αρχής».
Γιατί τρόμαζε τόσο πολύ;
Η Χάρτα δεν ήταν επαναστατική στο περιεχόμενό της – προστάτευε κυρίως τους αριστοκράτες, όχι τους αγρότες ή τους δουλοπάροικους. Ο τρόμος προερχόταν από την ίδια την αρχή που εισήγαγε:
- Η εξουσία δεν είναι θεϊκή, είναι συμβατική. Αν ένας βασιλιάς μπορεί να υποχρεωθεί να υπογράψει, τότε κανένας ηγέτης δεν είναι απόλυτος.
- Το δικαίωμα αντίστασης στην τυραννία. Το άρθρο 61 προέβλεπε τη δημιουργία συμβουλίου 25 βαρόνων που μπορούσαν να καταλάβουν κάστρα και να εξεγερθούν αν ο βασιλιάς παραβίαζε τη συμφωνία – ουσιαστικά νομιμοποιούσε την ένοπλη αντίσταση.
- Κανείς πάνω από τον νόμο. Η φράση «to no one will we deny or delay right or justice» (άρθρο 40) έγινε η μήτρα του κράτους δικαίου και του habeas corpus.
Αυτές οι ιδέες ήταν εκρηκτικές σε εποχές απόλυτων μοναρχιών, θεοκρατικών καθεστώτων και ολοκληρωτισμών.
Η μυστική επιβίωση και η τελική νίκη
Παρά τις απαγορεύσεις, η Χάρτα επέζησε λαθραία. Αντιγράφηκε από μοναχούς, κρυβόταν σε μοναστήρια, μεταφράστηκε κρυφά. Το 1628, ο Sir Edward Coke την χρησιμοποίησε για να περάσει το Petition of Right που περιόρισε τον Κάρολο Α΄. Το 1689 έγινε θεμέλιο του Bill of Rights. Οι Αμερικανοί Πατέρες του Συντάγματος την επικαλούνταν συνεχώς (το 5ο και το 14ο Άρθρο των Τροπολογιών είναι άμεσοι απόγονοι των άρθρων 39 και 40).
Ακόμα και σήμερα, μόνο τρία άρθρα της Magna Carta παραμένουν σε ισχύ στο βρετανικό δίκαιο – αλλά η συμβολική της δύναμη είναι ανυπολόγιστη. Το 1948, η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το 1950 η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ακόμα και το άρθρο 6 του ελληνικού Συντάγματος («Κανείς δεν στερείται την ελευθερία του παρά μόνο σύμφωνα με τον νόμο»), είναι μακρινά, αλλά άμεσα, παιδιά της.
Επίλογος
Η Μεγάλη Χάρτα δεν ήταν ποτέ επαναστατική στα μάτια των σύγχρονών της. Ήταν ένα συμβιβαστικό κείμενο γραμμένο υπό την απειλή των ξίφων. Κι όμως, ακριβώς επειδή κατοχύρωσε την ιδέα ότι ακόμα και ο ισχυρότερος άνθρωπος στον κόσμο μπορεί να υποχρεωθεί να υπογράψει ότι υπόκειται σε νόμο, έγινε το πιο απαγορευμένο και ταυτόχρονα το πιο ανθεκτικό κείμενο της Ιστορίας.
Γι’ αυτό τρόμαζε – και συνεχίζει να τρομάζει – κάθε απόλυτο ηγεμόνα: γιατί απέδειξε ότι η εξουσία δεν είναι αιώνια. Είναι πάντα υπό διαπραγμάτευση. Και μερικές φορές, αρκεί μια περγαμηνή για να το θυμίσει αυτό στον κόσμο.