Σε μια εποχή όπου οι οθόνες κυριαρχούν στην καθημερινότητά μας, η ανθρωπότητα φαίνεται να έχει μετατραπεί σε μια τεράστια, παθητική αρένα θεατών. Από το binge-watching σειρών στο Netflix μέχρι το ασταμάτητο scrolling στα social media, η κοινωνία έχει βολευτεί άνετα στον καναπέ της, παρατηρώντας τον κόσμο να περνά μπροστά της σαν ατελείωτη παράσταση. Αλλά πώς φτάσαμε εδώ; Και ποια είναι τα βαθύτερα αίτια αυτής της αδράνειας; Αυτό το άρθρο εξερευνά τις ρίζες του φαινομένου, βασισμένο σε θεωρητικές αναλύσεις και σύγχρονες έρευνες, αποκαλύπτοντας πώς η κατανάλωση μέσων έχει μετατρέψει την ενεργή συμμετοχή σε παθητική κατανάλωση.
Οι Ρίζες του Θεάματος: Από τον Debord στην Καθημερινότητα
Η έννοια της “κοινωνίας του θεάματος” εισήχθη από τον Γάλλο φιλόσοφο Γκι Ντεμπόρ στο ομώνυμο έργο του του 1967, όπου περιγράφει μια πραγματικότητα όπου “άπασα η ζωή των κοινωνιών στις οποίες κυριαρχούν οι σύγχρονες συνθήκες παραγωγής προαναγγέλλεται ως μια απέραντη συσσώρευση θεαμάτων”. Σύμφωνα με τον Ντεμπόρ, το θέαμα δεν είναι απλώς ένα σύνολο εικόνων, αλλά μια κοινωνική σχέση μεταξύ ανθρώπων που διαμεσολαβείται από αυτές τις εικόνες, μετατρέποντας την άμεση εμπειρία σε ψευδή αναπαράσταση. Σε αυτή την κοινωνία, ο θεατής αλλοτριώνεται: “Όσο περισσότερο παρατηρεί, τόσο λιγότερο ζει”, καθώς οι χειρονομίες και οι ανάγκες του καθορίζονται από εξωτερικές εικόνες, οδηγώντας σε ηθική απομόνωση και απώλεια της αληθινής επιθυμίας. 44 2
Στην εποχή του Ντεμπόρ, αυτή η δυναμική ενισχυόταν από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, όπως ο κινηματογράφος και η τηλεόραση, που δημιούργησαν μαζική κουλτούρα κατανάλωσης. Σήμερα, το διαδίκτυο και τα smartphones έχουν ενισχύσει αυτή την τάση, κάνοντας το θέαμα πανταχού παρόν: selfies, viral βίντεο και αλγόριθμοι που “παράγουν” περιεχόμενο βασισμένο στις δικές μας μη συνειδητές προτιμήσεις, μετατρέποντας μας σε ταυτόχρονα θεατές και “παραγωγούς” μιας ομογενοποιημένης παγκόσμιας κουλτούρας. 44 Ο καπιταλισμός, ως κινητήρια δύναμη, μετατρέπει το κεφάλαιο σε εικόνα, όπου η μαζική παραγωγή οδηγεί σε μαζική παθητική κατανάλωση, με την οικονομία να στρέφεται σε ψυχαγωγία και διαφήμιση. 0
Οι Σύγχρονες Αιτίες: Αλγόριθμοι, Streaming και Social Media
Η άνοδος της παθητικής θεαματικότητας επιταχύνθηκε με την ψηφιακή εποχή, όπου πλατφόρμες όπως το Netflix και το Spotify σχεδιάζονται για να μεγιστοποιήσουν τον χρόνο κατανάλωσης. Το autoplay και το infinite scrolling δημιουργούν μια ψευδαίσθηση συμμετοχής, ενώ οι αλγόριθμοι προτείνουν “ασφαλές” περιεχόμενο βασισμένο σε προηγούμενες επιλογές, μειώνοντας την ανάγκη για ενεργή επιλογή και μετατρέποντας την τέχνη σε “υπηρεσία διάθεσης” – lo-fi μουσική για χαλάρωση ή σειρές που “γεμίζουν” τη σιωπή. 43 Αυτή η “εποχή της παθητικής κατανάλωσης” κλέβει την ικανότητά μας να βιώνουμε βαθιά την τέχνη, κάνοντας την σε φόντο ζωής αντί για μεταμορφωτική δύναμη. 11
Στα social media, το παθητικό scrolling – η απλή περιήγηση χωρίς αλληλεπίδραση – ενισχύει αυτή την αδράνεια. Μια πρόσφατη μελέτη στο Computers in Human Behavior δείχνει ότι έφηβοι που ξοδεύουν πάνω από 2 ώρες ημερησίως σε οθόνες έχουν διπλάσιες πιθανότητες για κλινικό άγχος και τετραπλάσιες για συναισθηματικά προβλήματα, με το παθητικό scrolling να είναι ο ισχυρότερος παράγοντας, σε αντίθεση με την ενεργή συμμετοχή. 42 Οι αλγόριθμοι, εκπαιδευμένοι να κρατούν την προσοχή μας, εκμεταλλεύονται την ανθρώπινη τάση για γρήγορη ικανοποίηση, μετατρέποντας την ενημέρωση σε θέαμα – από φωτογραφίες εγκλημάτων του Weegee στη δεκαετία του 1940 μέχρι σύγχρονες εικόνες πολιτικών γεγονότων, όπως η φωτογραφία του Ντόναλντ Τραμπ μετά από απόπειρα δολοφονίας το 2024, που αναμειγνύει πραγματικότητα με διασημότητα. 41 10
Οι Επιπτώσεις: Από την Απάθεια στην Αλλαγή Προσωπικότητας
Αυτή η παθητική στάση δεν μένει αθώα: αλλάζει την ίδια μας τη φύση. Μια μετα-ανάλυση 26 μελετών δείχνει ότι η καθιστική συμπεριφορά, όπως η παρακολούθηση τηλεόρασης ή η χρήση υπολογιστών, συνδέεται θετικά με τον νευρωτισμό (οδηγώντας σε ανθυγιεινές επιλογές όπως κάπνισμα) και αρνητικά με τη συνειδητότητα (που προάγει υγιεινές συνήθειες). 40 Μακροπρόθεσμα, η “κουλτούρα του καναπέ” (couch potato) οδηγεί σε αύξηση της παχυσαρκίας, κατάθλιψης και καρδιαγγειακών παθήσεων, ενώ μειώνει τη μνήμη και την κοινωνική εμπλοκή, ιδιαίτερα σε άτομα άνω των 50 ετών. 20 27
Σε κοινωνικό επίπεδο, ενισχύει την απάθεια: οι πολίτες γίνονται καταναλωτές, χάνοντας την ικανότητα για ενεργή συμμετοχή στη δημοκρατία. Το θέαμα “κλέβει” τη σκέψη και τη δράση, κάνοντας την τέχνη να χάνει την καθαρτική της δύναμη και την κοινωνία να βυθίζεται σε νοσταλγικούς κύκλους, όπου οι εναλλακτικές φαντάζουν αδιανόητες. 43 Στα social media, η παθητική έκθεση σε “τέλεια” ζωές εντείνει την αίσθηση ανεπάρκειας, μοναξιάς και επιθετικότητας, ιδιαίτερα σε έφηβους και γυναίκες. 42
Προς μια Έξοδο από τον Καναπέ: Η Ελπίδα της Ενεργής Συμμετοχής
Παρά την κυριαρχία του θεάματος, η αντίσταση είναι δυνατή. Οι ερευνητές προτείνουν περιορισμό της οθόνης σε 2 ώρες ημερησίως, ενθάρρυνση δομημένων δραστηριοτήτων και φυσικής άσκησης, ενώ πολιτικές όπως ο έλεγχος κινητών στα σχολεία μπορούν να βοηθήσουν. 42 Ο Ντεμπόρ μας υπενθυμίζει ότι το θέαμα ευδοκιμεί στη σιωπή: η ενεργή εμπλοκή – από τη συζήτηση βιβλίων μέχρι την πολιτική δράση – μπορεί να επαναφέρει την άμεση ζωή. Στο τέλος, η ερώτηση δεν είναι πώς βολευτήκαμε στον καναπέ, αλλά πώς θα σηκωθούμε από αυτόν. Η απάντηση κρύβεται στην επιλογή να γίνουμε πρωταγωνιστές, όχι θεατές, της δικής μας ιστορίας.
Photo: Pexels Cottonbrostudio
